ستون فقرات با روی هم قرار گرفتن تعدادی مهره روی هم تشکیل میشود. شکل‌های مختلف مهره‌ها در طول ستون فقرات سبب شده که آن را به پنج منطقه تقسیم کنند: مهره‌های گردنی، پشتی، کمری، استخوان خاجی و دنبالچه. مثل سایر استخوانهای بدن، ضربات میتوانند سبب آسیب این استخوانها هم بشوند و انواع شکستگیها را ایجاد کنند.
نخاع که بافت عصبی ظریف و آسیب‌پذیری است داخل کانالی وسط ستون فقرات تحت محافظت است و شکستگی مهره‌ها ممکن است این حفاظت را مختل کرده و سبب آسیب نخاعی گردد.
علت های شکستگی مهره
شایعترین علت ایحاد شکستگی در مهره‌ها در کشور ما تصادفهای رانندگی هستند. مکانیسم این شکستگیها بسیار متفاوت است؛ برخورد سر با شیشه جلو، فشرده شدن قفسه سینه و تا شدن ستون فقرات در برابر کمربند ایمنی به دنبال برخورد ناگهانی خودرو با مانع، پرتاب شدن مصدوم که در تصادفهای موتور سیکلت بیشتر مشاهده میشود و در موارد نادر، شکستن سقف خودرو و فرود آمدن آن روی بدن فرد.
بعد از تصادفهای رانندگی، عامل شایع بعدی سقوط از ارتفاع است که اکثرا در حین کار و یا در مواردی به دنبال خودکشی اتفاق می‌افتد و معمولا با شکستگی پاها به دلیل فرود آمدن فرد بر روی زمین با پا همراه است.
علل دیگر شیوع کمتری دارند مانند زمین خوردن، نزاع و ورود جسم نافذ مانند گلوله.
انواع شکستگی‌های ستون فقرات
ستون فقرات همانطور که از نام آن مشخص است در واقع یک ستون استخوانی برای نگاه داشتن اعضای بدن در وضعیت استوار است. به این ترتیب میتوان بطور کلی شکستگی‌های ستون فقرات را به دو نوع تقسیم کرد: شکستگی‌های پایدار و شکستگی‌های ناپایدار.
در شکستگی‌های پایدار، قسمتی از مهره دچار شکستگی میشود اما سایر عناصر مهره میتوانند استحکام این مهره و در مجموع، کل ستون فقرات را حفظ کنند. در این موارد عمل جراحی ستون فقرات نیاز نخواهد بود و صرفا مراقبتهایی مانند بستن کمربند یا بریس و استراحت میتواند به جوش خوردن قسمت شکسته بیانجامد.
در شکستگی‌های ناپایدار، نوع شکستگی به شکلی است که مهره‌ی شکسته و به عبارتی کل ستون فقرات توانایی حفظ استحکام خود و نگاه داشتن بدن را ندارند. در این حالت لازم است جراحی برای محکم کردن قسمت شکسته انجام گیرد.
آسیب نخاعی و عصبی در شکستگی‌های ستون فقرات
وقتی استخوانهای اطراف نخاع دچار شکستگی میشوند، نه تنها عملکرد حفاظتی خود را از دست میدهند، بلکه قطعه استخوانی شکسته ممکن است وارد کانال نخاعی شده و به نخاع آسیب بزند. در قسمتهایی که نخاع وجود ندارد و عصبهای نخاعی در حال عبور هستند هم این آسیب به عصبها وارد خواهد شد و بسته به محل آسیب، اختلال در حرکت، حس و کنترل دفع رخ خواهد داد.
شدت آسیب نخاعی بسیار متنوع است؛ از آسیبهای خفیف موقتی تا آسیب دائمی و کامل نخاع. آنچه به اصطلاح عموم، “قطع نخاع” نام میگیرد در واقع آسیب شدید نخاع است. اینکه واقعا در اثر ضربه نخاع قطع شده و قسمت بالا از پایین جدا گردد بسیار نادر رخ میدهد اما له شدگی شدید نخاع در اثر قطعه استخوانی شکسته هم معادل همین اتفاق است. متاسفانه هنوز درمان موثری برای آسیب نخاعی در هیچ کجای دنیا بدست نیامده و هر آنچه از گوشه و کنار می‌شنویم، نتیجه تحقیقات علمی و پروژه‌های پژوهشی هستند که اکثرا در حد فرضیه بوده و هنوز به نتیجه قطعی نرسیده‌اند.
در واقع به دنبال آسیب نخاعی، روند ترمیمی داخل نخاع پس از مدتی آغاز میگردد که میتوان گفت هنوز نتوانسته‌ایم با داروی موثری این ترمیم را تسهیل نماییم و صرفا گذر زمان میتواند به ما نشان دهد که این ترمیم خودبخودی تا چه حد به نتیجه خواهد رسید. اما مهمترین فاکتور در پیش بینی عاقبت بیمار دچار آسیب نخاعی، وضعیت عملکردی نخاع در زمان آسیب است. معنی این جمله این است که هر چه آسیب اولیه شدیدتر باشد احتمال بهبود و بازگشت کارکرد عصبی نخاع کمتر خواهد بود و هر قدر خفیف‌تر باشد شانس بهبودی بیشتر.
بسته به محل آسیب نخاعی (بالای گردن، پایین گردن، پشت، کمر و استخوان خاجی)، عملکرد عصبی از آن سطح به پایین از دست میرود که شامل حرکت، حس، کنترل ادرار و مدفوع و توانایی جنسی است.
علائم شکستگی در ستون فقرات
مهمترین علامت درد است. دردی که به دنبال شکستگی ایجار میشود بسیار شدیدتر از درد کشیدگی عضلات و کوفتگی است. بیمار به شدت در حرکت آن قسمت از ستون فقرات محدودیت دارد و درد آن را به سختی تحمل میکند. در شکستگی‌های شدید ممکن است حتی جابجایی مهره‌ها در ظاهر ستون فقرات از روی پوست هم قابل مشاهده باشد. اگر آسیب نخاعی یا عصبی رخ دهد هم ضعف یا عدم توانایی در حرکت دستها، پاها و عدم کنترل ادرار مشهود خواهد بود.
شکستگی مهره‌های گردنی
بالاترین قسمت ستون فقرات گردن است. دارای حرکت زیادی بوده و نخاعی که از داخل آن عبور میکند عملکرد بسیار بیشتری نسبت به سایر قسمتهای نخاع دارد. در واقع الیاف عصبی مربوط به تنفس، کنترل ضربان قلب، حرکت دستها و پاها، حس دستها و پاها، توانایی جنسی و کنترل دفع ادرار و مدفوع همگی از این ناحیه عبور میکنند؛ درست مانند اولین کابل‌های خروجی برق از نیروگاه که قرار است در تمام نقاط توزیع شوند. به این ترتیب اگر نخاع گردنی آسیب ببیند، معمولا هم دستها و هم پاها دچار ضعف یا فلج میگردند و همزمان کنترل ادرار و مدفوع هم از دست میرود و مهمتر از همه، ممکن است با اختلال در تنفس حتی جان بیمار هم تهدید شود.
ستون فقرات گردنی فقط وزن جمجمه را تحمل میکند و به این دلیل ظریف‌تر است اما شکستگی مهره‌های آن با توجه به حرکات بسیار متنوع گردن در خم و راست شدن به جلو یا پهلو و چرخش سر اهمیت بسیاری پیدا میکنند. اگر شکستگی مهره گردنی شدید باشد و نیازمند جراحی، ممکن است با فیکس کردن آن، قسمتی از این حرکات از دست برود گرچه گاهی واقعا چاره‌ای جز این کار نیست.
شکستگی مهره‌های پشتی
مهره‌های پشتی در واقع در پشت قفسه سینه قرار دارند و این ساختار ترکیبی (مهره‌ها، دنده‌ها و جناغ) استحکام بیشتری نسبت به سایر قسمتها ایجاد میکند و شکستگی مهره‌های پشتی را ناشایع‌تر از مهره‌های گردنی و کمری مینماید. اما به هر حال این مهره‌ها هم ممکن است بشکنند که معمولا به دنبال فشرده شدن قفسه سینه و تا شدن ستون فقرات در برابر کمربند ایمنی به دنبال برخورد ناگهانی خودرو با یک مانع یا خودروی دیگر رخ میدهد. آسیب نخاع ناحیه پشتی با اختلال حرکتی و حسی در پاها، اختلال جنسی و عدم کنترل ادرار و مدفوع همراه است. با توجه به اینکه این قسمت از ستون فقرات حرکت زیادی ندارد، جراحی و فیکس کردن مهره‌ها در این قسمت معمولا محدودیتی در حرکت‌های کلی ستون فقرات ایجاد نمیکند.
شکستگی مهره‌های کمری
مهره‌های کمری به توجه به تحمل وزن کل ستون فقرات و انتقال آن به استخوان خاجی و لگن، ساختار درشت‌تر و قوی‌تری دارند. در داخل کانال نخاعی کمری نخاعی وجود ندارد و از انتهای نخاع در بالای کمر، عصبهای نخاعی جدا شده و داخل این کانال به سمت پایین حرکت میکنند. آسیب عصبی به دنبال شکستگی در این قسمت باعث اختلال حسی و حرکتی در پاها، اختلال جنسی و اختلال در کنترل ادرار و مدفوع خواهد شد.
حرکات ستون فقرات در ناحیه کمر خصوصا در عملکرد خم و راست شدن به جلو و عقب بسیار زیاد است و در زندگی و کارهای روزمره ما بسیار اهمیت دارد و طبیعتا شکستگی مهره‌های کمری اگر منجر به جراحی و فیکس کردن مهره‌ها شود معمولا سبب درجاتی از محدودیت حرکتی در ستون فقرات میگردد. به این دلیل سعی میشود تا جای ممکن از فیکس کردن مهره‌ها در این قسمت در درمان شکستگیها پرهیز گردد.
شکستگی مهره خاجی
مهره خاجی در واقع واسطه اتصال مهره‌های کمری به لگن و انتقال وزن ستون فقرات به پاها است. استخوانی یک تکه که نتیجه اتصال چند استخوان در زمان جنینی به یکدیگر است. از داخل آن ریشه‌های عصبی مربوط به لگن و نواحی تناسلی عبور میکند و به این ترتیب آسیب این عصبها سبب بی حسی لگن، اختلال جنسی و اختلال در کنترل ادرار و مدفوع میشود.
در اکثر موارد، شکستگی استخوان خاجی نیازمند جراحی نیست اما اگر جراحی لازم باشد شامل فیکس کردن این استخوان به لگن و پایین ستون فقرات کمری میشود و ممکن است درجاتی از محدودیت حرکتی ایجاد کند.
شکستگی دنبالچه
دنبالچه معمولا به دنبال سقوط روی سطحی سفت از ناحیه نشیمنگاه دچار شکستگی میشود و ممکن است استخوان فقط بشکند یا اینکه جابجایی قابل توجه هم پیدا کند. معمولا تنها درد ناحیه نشیمنگاه علامت بیمار است و اگر با استراحت و عدم فشار روی استخوان شکسته یا جااندازی درمان نگردد معمولا درد آن طولانی مدت باقی خواهد ماند.
شکستگی‌های خودبخودی ستون فقرات
گاهی بدون ضربه شدید یک یا چند مهره دچار شکستگی میشوند؛ مثلا به دنبال بلند کردن جسم سنگین، زمین خوردن ساده و بدون ضربه شدید و یا حرکت ناگهانی در ستون فقرات. طبیعتا مهره طبیعی در اثر چنین فشارهایی نباید بشکند و اگر بیماری بعد از چنین اتفاقهایی دچار درد شدید در ستون فقرات شد و بعد از بررسی، شکستگی تشخیص داده شد، لازم است پیش از درمان شکستگی به دنبال علت ایجاد آن باشیم؛ علتی که باعث سست شدن استخوانها در ستون فقرات شده باشد.
شایعترین علت این اتفاق پوکی استخوان است و به همین دلیل به آن بیماری خاموش میگویند؛ زیرا میتواند بدون علامت آنقدر پیشرفت کند که در نهایت خود را بصورت شکستگی مهره نشان دهد. وجود ضایعات عروقی داخل استخوانها و همچنین تومورهایی که استخوان مهره را درگیر کرده و آن را از درون خالی و سست کرده باشند هم میتوانند باعث شکستگی خودبخودی در مهره شوند.
درمان این نوع شکستگی پیچیده‌تر از انواع دیگر است زیرا معمولا سایر مهره‌ها هم قوام خوبی ندارند و ایجاد استحکام با کمک پلاتین‌گذاری داخل مهره‌های مجاور هم ناممکن یا خطرناک است. گاهی میتوان برای محکم کردن استخوان شکسته از تزریق سیمان داخل آن استفاده کرد که به آن کایفوپلاستی میگویند. این جراحی را میتوان حتی بدون بیهوشی و با بی‌حسی موضعی انجام داد و حین تزریق سیمان داخل مهره، از خود مهره هم نمونه برداری کرد تا علت شکستگی نیز مشخص شود.
درمانهای غیرجراحی شکستگی‌های ستون فقرات
اگر شکستگی ایجاد شده سبب فشار روی نخاع یا عصبها نشده باشد و استحکام ستون فقرات را مختل ننموده باشد میتوان دست به جراحی نبرد. در این صورت استراحت نسبی، مصرف داروهای ضددرد، مصرف مکمل‌های کلسیمی و لبنیات، استفاده از داروهای تسریع کننده جوش خوردن استخوانی و بستن بریس یا کمربند میتواند هم درد بیمار را کنترل کند و هم روند ترمیم و جوش خوردن استخوان شکسته را تسریع نمایند. در صورتی که جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات که پزشک معالج شماست تصمیم به عمل جراحی نگرفت و درمانهای غیرجراحی را در پیش گرفتید باید به خاطر داشته باشید که لازم است به دقت تحت نظر باشید و باید در فواصلی که پزشکتان صلاح بداند تصویربرداری انجام داده و معاینه شوید تا اگر روند بهبودی مطلوب نبود و شکستگی در حال پیشرفت بود سریعتر بتوان نسبت به جراحی اقدام لازم را آغاز کرد.
در مورد شکستگی دنبالچه که درمان نشده و با درد مزمن همراه باشد میتوان به عنوان درمان غیرجراحی از تزریق داروهای ضدالتهاب و ضددرد در اطراف استخوان شکسته استفاده کرد.
انواع درمانهای جراحی شکستگی‌های ستون فقرات
شایعترین جراحی که برای درمان شکستگی‌های مهره استفاده میشود پلاتین گذاری ستون فقرات است که در آن با استفاده از پروتزهای فلزی، مهره‌های بالا و پایین شکستگی به هم محکم میشوند تا مهره شکسته تحت فشار قرار نگرفته و جوش بخورد. ممکن است لازم باشد همزمان قطعه استخوانی شکسته که روی نخاع یا عصبها فشار می‌آورد هم برداشته شود. این جراحی ممکن است از پشت با برش خط وسط روی ستون فقرات انجام گیرد و یا از پهلو یا شکم برشی داده شود و پلاتینها در قسمت جلویی ستون فقرات کارگذاری شوند.
اما همانطور که ذکر شد یک روش دیگر برای استحکام بخشیدن به مهره شکسته تزریق سیمان است. در این روش که میتوان بدون بیهوشی کامل انجام داد، از طریق یک یا دو سوزن مقداری سیمان استخوانی داخل مهره تزریق میشود و با سفت شدن سیمان، مهره هم مستحکم میگردد.
بعلاوه میتوان همزمان با وارد کردن سوزن جهت تزریق سیمان از استخوان شکسته هم نمونه برداری کرد تا اگر درگیری استخوان با تومور وجود داشته باشد تشخیص داده شود. و در نهایت اینکه در مواردی هم ممکن است از تزریق سیمان همزمان با پلاتین گذاری برای استحکام بیشتر استفاده گردد.
عوارض جراحی شکستگی مهره
پلاتین‌گذاری داخل ستون فقرات با از دست رفتن انعطاف طبیعی ستون فقرات در محل جراحی همراه است و خصوصا اگر این عمل در مناطقی از ستون فقرات انجام گیرد که حرکت زیادی دارند مانند بالای گردن و پایین کمر، محدودیت حرکتی واضح‌تر خواهد بود. از سوی دیگر محدودیت حرکت در بخشی از ستون فقرات با ایجاد فشار روی نواحی مجاور همراه است و این به معنی آسیب‌پذیری این نواحی نسبت به بیرون‌زدگی دیسک و ایجاد تنگی کانال خواهد بود. جدا از تکنیکهایی که برای کاهش خطر این عارضه حین جراحی میتوان بکار برد، برای پیشگیری از آن لازم است بعد از عمل، عضلات مجاور تقویت شوند تا فشار را از روی این قسمت از ستون فقرات بردارند.
قراردادن یک جسم خارجی در بدن میتواند با نفوذ عوامل میکروبی به داخل بدن هم توام باشد و گاهی این عفونت تنها با خارج کردن پروتزها قابل کنترل و درمان میشود. وجود یک جسم فلزی خارجی در بدن همچنین ممکن است با دردی مزمن در ناحیه جراحی همراه باشد که البته با تقویت عضلات در منطقه جراحی میتوان از این درد کاست.
تزریق سیمان هم طبیعتا بی‌خطر و بدون عارضه نیست. گرچه این درمان با خطر نشتی سیمان به داخل کانال نخاعی و آسیب نخاعی یا عصبها و همچنین نشتی سیمان داخل وریدها و آمبولی ریوی همراه است اما در دست جراحان زبردست و با تجربه، خطرات مذکور بسیار اندک و نادر خواهند بود.
آیا پلاتینهای بکار رفته در جراحی شکستگی‌های مهره بعد از جوش خوردن قابل خارج کردن هستند؟
پاسخ کوتاه به این سوال “بله” است اما خارج کردن این پلاتینها به سادگی انجام نمیگیرد. خارج کردن این پروتزها خود یک عمل جراحی است و اگر لزومی بر انجام این کار نباشد بهتر است صورت نپذیرد. جدا از اینکه پلاتینها حتی پس از جوش خوردن مهره شکسته میتوانند محافظی برای آن باشند تا این مهره آسیب‌پذیر مجددا دچار صدمه نشود، لزوما برداشتن آنها با برطرف شدن عوارضشان توام نیست. عوارضی مانند تشدید بیرون زدگی دیسکهای مجاور و ایجاد تنگی، محدودیت حرکتی و حتی درد در محل جراحی لزوما بعد از خارج کردن پلاتینها برطرف نمیشوند. به این ترتیب باید گفت که صرفا در صورتی به صلاح بیمار است که پلاتینها از بدن او خارج شوند که هم مهره شکسته کامل جوش خورده باشد و هم باقی ماندن آنها سبب درد شدید و مقاوم به درمان شده یا اینکه خطر آسیب مهره‌های مجاور بالا باشد و یا اینکه با عفونتی مواجه باشیم که به تجویز داروهای آنتی‌بیوتیکی پاسخ نداده باشد.
عوارض عدم درمان صحیح شکستگی‌های ستون فقرات
شاید دیده یا شنیده باشید که اگر شکستگی استخوان در دست یا پا درست درمان نشود ممکن است به کجی یا کوتاهی آن اندام منجر گردد. در ستون فقرات هم حالت مشابهی وجود دارد و البته نکته مهم دیگری هم در این میان وجود دارد: آسیب نخاعی و عصبی.
اگر شکستگی مهره درست درمان نشود (چه درمان جراحی و چه غیرجراحی)، احتمالا مهره در وضعیت نامناسبی جوش میخورد و نتیجه آن انحراف ستون فقرات به یک طرف ویا ایجاد قوز خواهد بود. این انحراف یا قوز نه تنها در ظاهر فرد مشکل ایجاد میکند، بلکه با بهم ریختن توازن و تعادل ستون فقرات باعث ایحاد درد در عضلات آن میگردد؛ دردی که گاهی بسیار شدید و غیرقابل تحمل میشود. بعلاوه همین عدم تعادل میتواند سایر نقاط ستون فقرات را در برابر فشارها آسیب‌پذیر کند و ایجاد تنگی کانال نخاعی و بیرون‌زدگی دیسک و سرخوردگی مهره را سبب شوند یا تشدید کنند.
همانطور که در بالا ذکر شد بد جوش خوردن مهره فقط با عوارض ظاهری همراه نیست و ممکن است قطعه استخوانی شکسته با بد جوش خوردن مهره به داخل کانال نخاعی وارد شده و باعث آسیب نخاع و عصبها و در نتیجه ضعف و فلجی در دستها و پاها و اختلال کنترل ادرار و مدفوع گردد. حتی قوز و انحراف شدید ستون فقرات هم ممکن است به نخاع فشار وارد کرده و در نهایت به آسیب نخاعی بیانجامد.
در مجموع باید گفت که شکستگی در ستون فقرات به معنی اختلال در استحکام کل بدن و خطر آسیب به نخاع و الیاف عصبی و گاهی عوارض جبران‌ناپذیر است. تشخیص و درمان صحیح و به موقع میتواند مانع پیشرفت آسیب عصبی، حفظ تعادل و استحکام ستون فقرات و حتی فراهم کردن شانس برای بهبودی آسیب عصبی باشد.