دیسک کمر شایع‌ترین تشخیص در میان ناهنجاری‌های ستون فقرات کمری است و علت اصلی جراحی ستون فقرات در میان جمعیت بزرگسال محسوب می‌شود. این بیماری ۲ تا ۳ درصد این جمعیت را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سالانه از هر ۱۰۰۰ نفر به‌طور متوسط ۵ نفر را درگیر می‌کند. امروزه پیشرفت‌های قابل‌توجهی درزمینه علت، تشخیص، تصویربرداری و گزینه‌های درمانی موجود برای بیماران مبتلابه فتق دیسک کمر انجام شده است. اما همچنان یکی از بهترین راه‌های پیشگیری و درمان، شناخت علائم دیسک کمر و مراقب‌های محافظه‌کارانه است که به کمک آن‌ها می‌توان از رشد و گسترش بیشتر بیماری جلوگیری کرد.
دیسک کمر چیست؟
دیسک‌های کمر صفحات دیسک مانندی هستند که در میان مهره‌های ستون فقرات قرار دارند و به حرکت مهره‌ها کمک می‌کنند. این دیسک‌ها یک مرکز نرم و ژله مانند دارند که با یک غشای بیرونی سخت‌تر و لاستیکی محصور شده است. جابه‌جا شدن و بیرون‌زدگی محتویات درونی این دیسک‌ها را به‌اصطلاح فتق دیسک کمر می‌نامند. این جابه‌جایی به‌طور‌معمول از طریق پارگی حلقوی دیسک، باعث ایجاد فشار بر ریشه‌های عصبی و تحریک آن‌ها می‌شود، که ازنظر بالینی با درد همراه است و درد سیاتیک نامیده می‌شود. هرچند که این درد از زمان‌های قدیم وجود داشته است اما ارتباط آن با فتق دیسک به‌تازگی و در آغاز قرن بیستم کشف شده است. نام این درد برگرفته از نام دو عصب سیاتیک است که ماهیچه‌های بدن را هدایت می‌کنند و از ستون فقرات به هر دو پا کشیده می‌شوند.
این بیماری اگرچه در همه گروه‌های سنی رواج دارد، اما عمدتاً بین دهه چهارم و پنجم زندگی (میانگین سنی ۳۷ سال) رخ می‌دهد. سبک زندگی ناسالم، بی‌تحرکی، اضافه‌وزن به‌خصوص در ناحیه شکم، انجام حرکات تکراری مانند نشستن یا ایستادن‌های طولانی‌مدت، حمل اشیاء سنگین و بلند کردن غیراصولی اجسام ازجمله عوامل محرک این بیماری هستند؛ عوامل فوق با توجه به زمینه‌های ژنتیکی در برخی افراد، منجر به آسیب‌های جدی‌تری در ناحیه کمر شده و علائم دیسک کمر را تشدید می‌کنند.
دلایل بیرون زدگی دیسک کمر
فتق دیسک که با عناوین پارگی دیسک یا انحطاط دیسک هم خوانده می‌شود، اغلب درنتیجه ساییدگی و پارگی تدریجی دیسک با افزایش سن ایجاد می‌شود. به‌مرورزمان دیسک‌ها انعطاف‌پذیری خود را از دست می‌دهند و حتی با یک فشار یا پیچ‌خوردگی جزئی دچار پارگی می‌شوند و علائم دیسک کمر را ایجاد می‌کنند.
اکثر مردم نمی‌توانند علت فتق دیسک خود را مشخص کنند. گاهی اوقات استفاده از عضلات کمر به‌جای عضلات ساق و ران برای بلند کردن اجسام سنگین منجر به فتق دیسک می‌شود و در مواردی یک رویداد آسیب‌زا مانند تصادفات رانندگی، زمین خوردن یا ضربه به پشت علت این پارگی محسوب می‌شوند.
عواملی که می‌توانند خطر فتق دیسک و علائم دیسک کمر را افزایش دهند عبارتند از:
- چاقی: اضافه‌وزن میتواند فشار‌های اضافی بیشتری را بر روی دیسک‌های کمر تحمیل کند.
- مشاغل پرخطر: افرادی که ازنظر فیزیکی مشاغل سخت دارند، بیشتر در معرض خطر مشکلات کمر هستند. بلند کردن‌های مکرر، کشیدن، هل دادن، خم شدن به طرفین و چرخاندن می‌توانند خطر فتق دیسک را افزایش دهد.
- ژنتیک: در برخی افراد، استعداد ابتلا به فتق دیسک بالاتر بوده و این بیماری به‌صورت ارثی به آن‌ها منتقل می‌شود.
- سیگار کشیدن: سیگار باعث کاهش اکسیژن‌رسانی به دیسک‌ها شده و فرایند تجزیه آن‌ها را تسریع می‌کند.
- رانندگی مکرر: نشستن طولانی‌مدت در اتومبیل که با لرزش موتور وسیله نقلیه همراه است میتواند به ستون فقرات فشار وارد کند.
- بی‌تحرک بودن: ورزش منظم و اصولی در پیشگیری و جلوگیری از فتق دیسک، اهمیت زیادی دارد.
علائم دیسک کمر
فتق دیسک میتواند در هر قسمت از ستون فقرات رخ دهد، اما اغلب قسمت پایین کمر را درگیر می‌کند. از‌این‌رو و با توجه به محل قرارگیری، فتق دیسک میتواند منجر به علائم متفاوتی ازجمله درد، بی‌حسی یا ضعف در پاها شود و معمولاً یک‌طرف بدن را درگیر می‌کند. اما در مواردی نیز دیده شده است که فتق دیسک به عصب فشاری وارد نمیکند و درنتیجه بیمار هیچ علامتی از دیسک کمر را تجربه نمیکند. در این‌صورت ممکن است بیمار حتی نداند که به دیسک کمر مبتلا است، مگر اینکه در تصویر ستون فقرات، نشانه‌ّایی از بیماری نشان داده شود.
اما برای افرادی که علائم دیسک کمر را دارند نیز جای نگرانی نیست؛ بسیاری از علائم این بیماری با اصلاح سبک زندگی و انجام حرکات ورزشی اصلاحی با گذشت زمان بهبود می‌یابند. به‌طورکلی نشانه‌ها و علائم دیسک کمر به محل دیسک آسیب‌دیده و فشار وارده به عصب بستگی دارد. این علائم از معمولی تا خطرناک را شامل می‌شوند:
- درد پا: اگر فتق دیسک در قسمت پایین کمر باشد، علاوه بر درد در ناحیه کمر، معمولاً موجب احساس درد سرتاسری در باسن، ران و ساق پا نیز می‌شود و در سیاتیک حاد، درد در ساق پا اغلب بدتر از درد در ناحیه کمر گزارش می‌شود. این درد از رایج‌ترین علائم دیسک کمر محسوب می‌گردد و اغلب به‌صورت تیز و سوزنی مشابه با شوک الکتریکی توصیف می‌شود. درد در پا ممکن است در برخی حرکات مانند ایستادن طولانی‌مدت، راه رفتن یا نشستن شدیدتر شوند. حتی صاف کردن پا در قسمت آسیب‌دیده نیز اغلب میتواند درد را بدتر کند.
- بی‌حسی یا گزگز شدن: افرادی که دچار فتق دیسک هستند، اغلب در قسمتی از بدن که به اعصاب آسیب‌دیده مرتبط است، احساس گزگز شدن را تجربه می‌کنند.
علائم خطرناک و هشداردهنده دیسک کمر
- احساس ضعف: ماهیچه‌هایی که توسط اعصاب آسیب‌دیده هدایت می‌شوند، تمایل به ضعیف شدن دارند. این فرایند به‌مرور زمان، میتواند منجر به زمین خوردن و عدم تعادل شده و یا توانایی در بلند کردن یا نگه‌داشتن وسایل را تحت تأثیر قرار دهد.
- عدم کنترل ادرار یا مدفوع: فتق دیسک کمر میتواند اعصاب نخاعی کنترل‌کننده روده و مثانه را نیز تحت تأثیر قرار دهد و موجب ناتوانی در کنترل ارادی آن‌ها شود. این علامت‌ها از موارد نادر و کمتر متداول دیسک کمر به‌حساب می‌آیند و حتی در موارد شدید می‌توانند منجر به فلج و اختلال‌های حرکتی شوند.
خوشبختانه اکثر فتق‌های دیسک نیازی به جراحی دیسک کمر ندارند و مراقبت‌های اولیه مانند فیزیوتراپی منجر به بهبودی علائم دیسک کمر می‌شوند. اما در صورت تداوم علائم بیش از چهار هفته، ارجاع به بهترین جراح ستون فقرات مانند جراح مغز و اعصاب توصیه می‌شود. پزشکان معمولاً و درصورتی‌که علائم به مدت شش هفته وجود داشته باشند، انجام ام آر آی را ضروری می‌دانند. اطلاعات دقیقی که MRI در مورد استخوان و بافت نرم ارائه می‌کند، نه‌تنها در دستیابی به تشخیص صحیح، بلکه حتی در پیشنهاد‌های درمانی نیز کمک‌کننده است و این معاینه را به یک معاینه ضروری برای ارزیابی صحیح وضعیت بیماران تبدیل کرده است.
پزشک با در نظر گرفتن علائم دیسک کمر در بیمار و در صورت وجود ضعف قابل‌توجه در پا یا از دست دادن احساس در ناحیه تناسلی و رکتال (مقعدی) ، عدم کنترل ادرار یا مدفوع، سابقه سرطان متاستاتیک، عفونت قابل‌توجه یا تب فوراً تصویربرداری را تجویز و درمان را شروع می‌کند. درمان‌های اولیه معمولاً به‌صورت حرکات اصلاحی، فیزیوتراپی، داروهای کم‌خطر تجویز می‌شوند و در مراحل بعدی و در صورت عدم کنترل بیماری، سایر درمان‌ها و جراحی‌های پیشرفته انجام می‌شوند.
پیشگیری بهتر از درمان!
مواردی که باید مورد‌توجه قرار گیرند عبارتند از:
- ورزش: تقویت عضلات کمری و پایین‌تنه باعث تثبیت و حمایت از ستون فقرات می‌شود. توجه به این نکته نیز ضروری است که در موارد بسیاری ورزش‌های سنگین و غیراصولی، خود آسیب‌های غیرقابل جبرانی به مهره‌های کمر وارد کرده یا علائم دیسک کمر را تشدید می‌کنند.
- رعایت اصول ارگونومی: حفظ کردن وضعیت بدن در بهترین حالت در حین انجام دادن فعالیت‌های روزمره، باعث کاهش فشار روی ستون فقرات و دیسک‌ها می‌شود. بکوشید پشت خود را به‌خصوص زمانی که برای مدت طولانی نشسته‌اید، صاف و در یک راستا نگه دارید. علاوه برآن در هنگام بلند کردن اجسام سنگین، اصول بهداشتی را رعایت کرده و اجازه دهید پاها بار جابه‌جایی را بر عهده گیرند.
- تناسب‌اندام: اضافه‌وزن وضعیتی مشابه با حمل دائم چندین وزنه است و در طولانی‌مدت میتواند فشار بیشتری به ستون فقرات و دیسک وارد کرده و آن‌ها را مستعد فتق دیسک کند. پس برای داشتن کمر سالم، داشتن ترازو را فراموش نکنید!
با توجه به نکات ذکرشده، واضح و مبرهن است که می‌توان با اصلاح الگوهای رفتاری، علائم دیسک کمر را کنترل و از پیشرفت بیشتر فتق دیسک جلوگیری کرد.