جراحی تومور مغزی، یکی از پیچیده ترین و حساس ترین اقدامات پزشکی است که گاهی علی رغم موفقیت در برداشت تومور مغزی، با عوارضی همراه می‌شود. یکی از مهم ترین و در عین حال نگران‌کننده ترین این عوارض، تشنج پس از جراحی مغز است. بروز تشنج بعد از عمل، می‌تواند هم بیماران و هم خانواده ها را دچار اضطراب کند، به‌ویژه اگر پیش از عمل سابقه ای از تشنج وجود نداشته باشد.
اما چرا چنین اتفاقی می‌افتد؟ آیا تشنج نشانه ای از بازگشت تومور است یا بخشی طبیعی از روند بهبودی؟ آیا می‌توان از آن پیشگیری کرد؟ و در صورت بروز، بهترین روش مدیریت و درمان چیست؟
در این مقاله، به‌صورت علمی و کاربردی، به بررسی کامل دلایل بروز تشنج پس از جراحی تومور مغزی، راه های پیشگیری، نحوه تشخیص و درمان، و نکاتی برای مراقبت بهتر از بیمار در دوران پس از عمل می‌پردازیم. هدف این مطلب آن است که با افزایش آگاهی، هم نگرانی‌ها کاهش یابد و هم روند مراقبت و پیگیری بیماران بهینه شود.
تشنج بعد از عمل تومور مغزی چیست و چرا اتفاق می‌افتد؟
تشنج یکی از عوارض عصبی است که ممکن است پس از جراحی تومور مغزی رخ دهد. این حالت به صورت فعالیت الکتریکی غیرطبیعی و ناگهانی در سلول های مغزی بروز می‌کند و می‌تواند به‌صورت حرکات غیرارادی، از دست دادن هوشیاری، اختلال در بینایی یا حتی فقط یک حس عجیب در بدن ظاهر شود.
اما چرا بعد از عمل جراحی تومور مغز، احتمال بروز تشنج افزایش می‌یابد؟ پاسخ این پرسش به چند عامل مهم بستگی دارد:
✅ تحریک بافت مغز در حین عمل
برداشتن تومور، حتی اگر با دقت بالا انجام شود، ممکن است به تحریک نورون ها یا نواحی مجاور منجر شود. این تحریک می‌تواند زمینه ساز فعالیت های الکتریکی غیرطبیعی شود.
✅ ایجاد زخم یا التهاب در بافت مغزی
جراحی، نوعی آسیب کنترل شده به بافت مغز است. در نتیجه، التهاب پس از عمل یا ایجاد بافت اسکار در ناحیه عمل می‌تواند سیگنال های نا به جا در مغز ایجاد کند که به تشنج منتهی می‌شود.
✅ تغییر در تعادل شیمیایی مغز
جراحی ممکن است باعث تغییر در فشار داخل جمجمه، ترکیب مایعات مغزی یا تعادل الکترولیت‌ها شود—عواملی که مستقیماً بر عملکرد نورون ها اثر می‌گذارند.
✅ خصوصیات تومور و محل آن
برخی از تومورها مانند گلیوما یا تومورهایی که در لوب گیجگاهی یا لوب پیشانی مغز قرار دارند، ذاتاً بیشتر مستعد ایجاد تشنج هستند. حتی پس از برداشتن تومور، این نواحی ممکن است همچنان تحریک پذیر باقی بمانند.
در مجموع، تشنج بعد از جراحی مغز یک عارضه نسبتاً شایع ولی قابل پیش‌بینی و در بیشتر موارد قابل کنترل است. در ادامه مقاله، به بررسی عوامل خطر، روش های پیشگیری و درمان آن خواهیم پرداخت.
چه عواملی احتمال بروز تشنج را بعد از جراحی تومور مغزی افزایش می‌دهند؟
بروز تشنج پس از عمل جراحی تومور مغزی به عوامل متعددی بستگی دارد؛ برخی از این عوامل به وضعیت بیمار قبل از جراحی مربوط می‌شوند و برخی دیگر به ویژگی های تومور یا نوع عمل انجام شده. آگاهی از این عوامل، به پزشکان کمک می‌کند تا ریسک تشنج را بهتر ارزیابی کرده و اقدامات پیشگیرانه مؤثرتری اتخاذ کنند.
در ادامه مهم‌ترین عوامل خطر را بررسی می‌کنیم:
محل تومور در مغز
تومورهایی که در نواحی حساس مغز مثل لوب گیجگاهی (temporal lobe)، لوب فرونتال (پیشانی) یا کورتکس حرکتی قرار دارند، بیشتر احتمال دارد که منجر به تشنج شوند؛ حتی بعد از خارج‌سازی کامل.
نوع بافت تومور
برخی از تومورها از نظر بافت‌شناسی تشنج‌زاترند. به‌عنوان مثال:
-
گلیوماهای با درجه پایین (Low-grade glioma)
-
متاستازهای مغزی
-
همانژیوبلاستوما یا تومورهای عروقی
سابقه قبلی تشنج
اگر بیمار پیش از جراحی سابقه تشنج داشته باشد، احتمال بروز مجدد آن بعد از عمل بسیار بیشتر خواهد بود؛ حتی اگر تومور به‌طور کامل برداشته شود.
تورم یا ادم مغزی پس از جراحی
افزایش فشار داخل جمجمه و تورم موضعی در ناحیه عمل می‌تواند موجب تحریک نورون‌ها و در نتیجه بروز تشنج شود.
سن بیمار و وضعیت عمومی مغز
بیماران مسن، افرادی با صدمات مغزی قبلی یا کسانی که از قبل ناهنجاری‌های ساختاری مغز دارند، بیشتر در معرض خطر تشنج هستند.
قطع ناگهانی داروهای ضد تشنج
در مواردی که داروهای ضدصرع به‌طور ناگهانی قطع می‌شوند یا دوز آن‌ها تنظیم نشده، احتمال بروز تشنج افزایش می‌یابد.
شناخت این عوامل نه تنها در ارزیابی ریسک مفید است، بلکه در تصمیم‌گیری برای شروع یا ادامه درمان ضدتشنج بعد از عمل نیز نقش کلیدی دارد. در ادامه مقاله، به تفکیک درباره تشنج زودرس و دیررس بعد از عمل صحبت خواهیم کرد.
تشنج زودرس و دیررس بعد از جراحی تومور مغزی چه تفاوتی دارند ؟
پس از جراحی تومور مغزی، بروز تشنج در برخی بیماران مشاهده می‌شود، اما زمان وقوع این تشنج ها می‌تواند معنا و پیام متفاوتی داشته باشد. از نظر بالینی، تشنج ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: زودرس (early onset) و دیررس (late onset). شناخت تفاوت میان این دو برای پیگیری و درمان مناسب اهمیت زیادی دارد.
تشنج زودرس (در هفته اول بعد از عمل)
-
معمولاً در ۷ روز اول پس از جراحی رخ می‌دهد.
-
اغلب به دلیل تحریک مستقیم بافت مغز، تورم جراحی یا تغییر در فشار داخل جمجمه ایجاد می‌شود.
-
ممکن است یک اتفاق موقت باشد و الزاماً به معنای صرع مزمن نیست.
-
در برخی بیماران، داروهای ضدتشنج موقتاً تجویز می‌شود تا التهاب کاهش یابد.
اگر بیمار فقط در این بازه دچار تشنج شود و بعد از آن هیچ علامتی نداشته باشد، احتمال ادامه‌دار بودن تشنج بسیار کم است.
تشنج دیررس (بیش از ۷ روز بعد از عمل)
-
زمانی رخ می‌دهد که بیمار از مرحله اولیه پس از عمل گذشته و ظاهراً در حال بهبود است.
-
اغلب به‌دلیل ایجاد اسکار، تخریب پایدار بافت عصبی، یا بازگشت سلول‌های توموری رخ می‌دهد.
-
معمولاً نشان‌دهنده یک اختلال پایدار در سیستم الکتریکی مغز است.
-
در این موارد، نیاز به درمان ضدتشنج بلندمدت یا حتی مادام‌العمر وجود دارد.
-
باید با تصویربرداری مجدد (MRI یا CT) بررسی شود که آیا نشانه‌ای از عود تومور یا آسیب جدید وجود دارد یا نه.
تشخیص این تفاوت‌ها به پزشک کمک می‌کند تا برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای درمان دارویی، تصویربرداری‌های پیگیری و آموزش به بیمار انجام دهد.
علائم تشنج بعد از عمل مغز چیست و چه شکلی دارد ؟
تشنج می‌تواند به اشکال بسیار متنوعی بروز کند و همیشه به‌صورت حرکات شدید بدنی ظاهر نمی‌شود. شناخت علائم مختلف تشنج پس از جراحی تومور مغزی به بیماران و اطرافیان کمک می‌کند تا در صورت بروز، به‌موقع اقدام کرده و از عوارض جدی جلوگیری کنند.
۱. تشنج تونیک-کلونیک (ژنرالیزه)
-
شایع ترین و مشخص ترین نوع تشنج
-
شامل از دست دادن هوشیاری، سفت شدن عضلات (تونیک) و سپس حرکات تند و متناوب اندام‌ها (کلونیک)
-
معمولاً با گاز گرفتن زبان، کف کردن دهان یا بی‌اختیاری ادرار همراه است
-
بعد از حمله، بیمار دچار گیجی یا خواب‌آلودگی شدید می‌شود
۲. تشنج کانونی (پارشیال)
-
تنها یک ناحیه از مغز درگیر می‌شود
-
ممکن است فقط یک اندام دچار حرکات غیرارادی شود یا بیمار احساس سوزن‌سوزن شدن یا کرختی در یک سمت بدن داشته باشد
-
هوشیاری ممکن است حفظ شود یا مختل شود
۳. تشنج بدون حرکات آشکار (Absence یا غیبت)
-
بیشتر در کودکان دیده می‌شود، اما در بیماران بزرگسال بعد از جراحی هم ممکن است رخ دهد
-
بیمار برای چند ثانیه ارتباطش با محیط قطع می‌شود، به نقطه‌ای خیره می‌ماند، پاسخ نمی‌دهد و بعد به حالت عادی برمی‌گردد
-
این حالت ممکن است بارها در روز تکرار شود و از سوی اطرافیان نادیده گرفته شود
۴. علائم هشداردهنده قبل از تشنج (Aura)
برخی بیماران پیش از شروع حمله، علائمی هشداردهنده احساس می‌کنند، از جمله:
-
احساس ترس یا اضطراب ناگهانی
-
دیدن نورهای چشمک‌زن یا تصاویر غیرواقعی
-
بوی غیرعادی یا طعم عجیب در دهان
-
گیجی یا حالت منگ بودن
اگر هر یک از این علائم پس از عمل جراحی مغز دیده شود، باید با پزشک در میان گذاشته شود، حتی اگر حمله کامل رخ ندهد. تشخیص و مداخله زودهنگام، از تشنج‌های شدیدتر یا آسیب‌های ثانویه جلوگیری می‌کند.
چگونه می‌توان از تشنج پس از جراحی تومور مغزی پیشگیری کرد ؟
اگرچه تشنج یکی از عوارض شناخته شده پس از جراحی تومور مغزی است، اما در بسیاری از موارد با برنامه‌ریزی صحیح، مراقبت دقیق و استفاده از داروهای پیشگیرانه می‌توان احتمال بروز آن را کاهش داد. پیشگیری نه تنها باعث آرامش خاطر بیمار و خانواده می‌شود، بلکه از آسیب های ثانویه و اختلال در روند بهبودی نیز جلوگیری می‌کند.
۱. تجویز داروهای ضدتشنج به‌صورت پیشگیرانه
در برخی بیماران، به‌ویژه در موارد زیر، پزشک از همان روزهای ابتدایی پس از عمل، داروهای ضدصرع مانند لوتیراستام (Keppra)، فنوباربیتال یا فنیتوئین را تجویز می‌کند:
-
وجود سابقه تشنج قبل از عمل
-
قرار داشتن تومور در نواحی تشنج‌زا (مثل لوب گیجگاهی)
-
جراحی پیچیده یا همراه با خونریزی
-
بروز تورم مغزی پس از جراحی
مصرف این داروها ممکن است کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد، بسته به نوع تومور و پاسخ بدن.
۲. کنترل التهاب و ادم مغزی
با استفاده از داروهای کاهنده فشار مغز مثل دگزامتازون یا مانیتول می‌توان تورم بعد از عمل را کنترل کرد و از تحریک نورون‌ها جلوگیری نمود.
۳. اصلاح اختلالات الکترولیتی و متابولیک
پایین بودن سدیم، پتاسیم یا گلوکز می‌تواند محرک تشنج باشد. پایش منظم این مقادیر در روزهای پس از جراحی ضروری است.
۴. استراحت و پرهیز از عوامل محرک
در روزهای اولیه پس از عمل، بیمار باید از کم‌خوابی، استرس زیاد، نورهای چشمک‌زن یا فعالیت‌های تحریک‌کننده عصبی پرهیز کند.
۵. پیگیری منظم و تصویربرداری دوره‌ای
گاهی تشنج به‌دلیل باقی‌ماندن بافت توموری یا شروع عود رخ می‌دهد. بررسی‌های دوره‌ای با MRI به پزشک در تصمیم‌گیری درست کمک می‌کند.
به‌طور کلی، پیشگیری از تشنج نیازمند همکاری کامل بیمار، خانواده و تیم درمان است. آموزش علائم هشدار، مصرف صحیح داروها و پیگیری بالینی نقش مهمی در کنترل این عارضه دارند.
