آدنوم هیپوفیز چیست ؟ تشخیص، علت و درمان

غده هیپوفیز یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین غدد درون ریز بدن است که در قسمت زیرین مغز قرار دارد و فعالیت‌های حیاتی آن برای سلامت انسان کاملاً الزامی است. توده‌ها و تومورهایی که در هر یک از بخش‌های خلفی یا قدامی این غده ایجاد می‌شوند، تومور هیپوفیز نام دارند که در این مطلب قرار است درباره یکی از آن‌ها که آدنوم هیپوفیز صحبت کنیم. همچنین در ادامه مطلب پیرامون علائم این عارضه، عوارض رشد بیش از حد این تومورها و روش‌های درمانی آن نیز اطلاعات کاربردی را با شما به اشتراک خواهیم گذاشت.

آدنوم هیپوفیز چیست؟

آدنوم هیپوفیز در واقع رشد غیر طبیعی قسمتی از این غده هیپوفیز است و ذاتا خوش‌خیم محسوب میشود. غده هیپوفیز در قاعده جمجمه در خط وسط قرار دارد و مسئول کنترل مهمترین عملکردهای غددی بدن است.

به رشد و تکثیر غیر طبیعی سلول‌ها در درون یا اطراف غده هیپوفیز مغز، آدنوم هیپوفیز گفته می‎‌شود که تقریباً ۱۰ درصد از تومورهای درون جمجمه را شامل می‌شوند و خود انواع گوناگونی دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. یکی از سوالات رایج مردم که تا حدودی برایشان روشن است، این است که توده‌های سرطانی دقیقاً چگونه ایجاد می‌شوند؟ در پاسخ باید گفت تمامی سلول‌های بدن بر اساس یک الگوریتم بیولوژیک پیچیده تکثیر می‌یابند که در تعادل کامل با مرگ سلول‌های آن اندام است. بدن انسان به طور پیوسته در حال جایگزینی سلول‌های تازه با سلول‌های مرده است و این فرآیند تا آخرین روز حیات ادامه خواهد داشت.

در برخی مواقع بر اثر التهابات درون سلولی ممکن است در هسته سلول یک اختلال ایجاد شود که این اختلال سبب جهش در ژنتیک سلول شده و سلول تازه متولد شده را به هر شکلی معیوب خلق کند. این سلول‌های ناهنجار می‌توانند ویژگی‌های مختلفی داشته باشند که یکی از این ویژگی‌ها، عدم پیروی از الگوریتم تکثیر سلولی در بدن است. به این معنا که این سلول‌ها و سلول‌های بعدی که توسط این سلول‌ها تکثیر می‌شوند، تحت کنترل بدن تکثیر نخواهند شد و با افزایش سرعت تکثیر آن‌ها و عدم توانایی سیستم ایمنی بدن در نابودی‌شان، توده‌ای از سلول‌های ناهنجار ایجاد خواهد شد که به تومورها معروف هستند. اگر این اتفاق در ناحیه خلفی یا قدامی غده هیپوفیز رخ دهد، به آن آدنوم هیپوفیز گفته می‌شود که در ادامه به توضیح بیشتر انواع آن خواهیم پرداخت.

انواع آدنوم هیپوفیز

غده هیپوفیز از سه بخش یا سه لب تشکیل شده که در مجاورت یکدیگر، غده‌ای به اندازه مغز یک فندق را تشکیل می‌دهند و به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی بسیاری از علائم حیاتی انسان تاثیر می‌گذارند. آدنوم هیپوفیز در صورت رشد می‌تواند به بخش‌های مختلف این غده آسیب وارد کرده و باعث کم کاری یا پر کاری این غده در ترشح هورمون‌ها گردد که هر یک به نوعی می‌توانند به بدن انسان آسیب برسانند. با وجود آن که اغلب آدنوم‌های هیپوفیز غیر سرطانی به شمار می‌آیند (یعنی به دیگر بخش‌های بدن و مغز حمله نمی‌کنند) ، اما عوارض ناشی از رشد غده هیپوفیز می‌تواند عوارض بسیاری را به همراه داشته باشد.

هر یک از انواع آدنوم هیپوفیز، ممکن است بر روی یکی از هورمون‌های بدن تاثیر بگذارد و به این ترتیب، نام آن تومور از روی همان هورمون گرفته می‌شود. اگر یک تومور بتواند بر روی یک هورمون یا مجموعه‌ای از هورمون‌ها تاثیر بگذارد به آن آدنوم عملکردی و اگر رشد تومور بر روی هورمونی تاثیر نگذارد به آن آدنوم غیر عملکردی گفته می‌شود. به عنوان مثال پرولاکتینوما نوعی از آدنوم عملکردی هیپوفیز است که بر روی ترشح هورمون پرولاکتین تاثیر می‌گذارد. هورمونی که باعث تحریک پستان و ترشح شیر از آن‌ها می‌شود و تقریباً ۳۰% از آدنوم‌های هیپوفیز مربوط به همین نوع است. اما برای یک دسته بندی ساده و فراگیر برای شناخت بهتر عملکرد انواع آدنوم هیپوفیز، آن‌ها را به سه دسته زیر تقسیم می‌کند:

آدنوم هیپوفیز خوش خیم

فارغ از این که تومور ایجاد شده در کدام بخش هیپوفیز قرار دارد و بر روی ترشح کدام هورمون‌ها تاثیر می‌گذارد، مادامی که قابلیت انتقال و تکثیر این سلول‌ها به بافت‌های مجاور وجود نداشته باشد و به دیگر اجزای مغز آسیبی وارد نکند، به آن آدنوم خوش خیم هیپوفیز گفته می‌شود و اگر به موقع فرآیند تشخیص و درمان آن انجام گیرد، عوارض آن حداقل خواهد بود. حدود ۷۰% از آدنوم‌هایی که شناسایی می‌شوند، خوش خیم هستند.

آدنوم هیپوفیز بد خیم

آدنوم‌های بد خیم هیپوفیز نیز می‌توانند در هر بخشی از سه بخش اصلی این غده تشکیل شوند و بر روی هر یک از هورمون‌های بدن تاثیر بگذارند؛ اما تفاوت‌شان با آدنوم‌های خوش خیم در این است که هم سرعت تکثیر سلول‌های ناهنجار در آن‌ها بالاتر است و هم احتمال انتشار آن‌ها در بافت‌های هم‌جوار و دیگر بخش‌های مغز وجود دارد. به همین دلیل باید این تومورها را بسیار جدی‌تر گرفت. حدود ۳۰% از آدنوم‌های شناسایی شده از نوع بدخیم هستند و معمولاً درمان آن‌ها بدون معطلی و با جدیت آغاز می‌شود.

کارسینوما

یکی از انواع نادر سرطانی آدنوم هیپوفیز که حدود ۰٫۱ درصد از توده‌های غده هیپوفیز را شامل می‌شوند و تشخیص آن‌ها نیز بسیار دشوار است، کارسینوما است که قابلیت انتقال به دیگر قسمت‌های بدن از جمله نخاع، مننژها، کبد، قلب و ریه‌ها را نیز دارند و معمولاً هم زمانی می‌توان آن‌ها را تشخیص داد که متاستاز آن‌ها انجام شده باشد.

علائم آدنوم هیپوفیز

علائم آدنوم هیپوفیز گاهی آنقدر پیش پا افتاده به نظر می‌آید که بسیار به ندرت پیش می‌آید کسی به خاطرش به پزشک مراجعه کند. برای همین بهتر است همین حالا با علائم اولیه این بیماری آشنا شوید تا با مراجعه به موقع، به تشخیص هر چه زودتر این عارضه کمک کنید.

برخی از علائم عمومی این بیماری عبارتند از:

• احساس سرمای غیر طبیعی در بدن
• خشکی بیش از حد پوست
• سر دردهای غیر طبیعی و شدید
• یبوست پیوسته (حتی با وجود مصرف ملین‌ها)
• ریزش موهای بدن
• به هم خوردن نظم عادت ماهیانه یا حذف آن در بانوان
• اختلال در عملکرد جنسی و یا کاهش تمایل جنسی در آقایان
• لاغری و چاقی غیر طبیعی در زمانی کوتاه
• افزایش میزان ادرار (در کنار لاغری غیر طبیعی)
• تغییر سایز در اندام‌های خاص مانند اجزای صورت، دست، پاها و…
• درد استخوان شدید
• بزرگ شدن سینه‌ها به صورت غیر طبیعی (در آقایان)
• حالت تهوع و استفراغ با منشاء غیر گوارشی
• احساس خستگی و ضعف مفرط
• ضعف در بینایی یا از دست دادن بینایی (در صورت رشد زیاد تومور)
• سکته مغزی (در صورت خونریزی داخلی آدنوم هیپوفیز)
• لرزش غیر طبیعی بدن از درون
• اختلال در خواب
• تشکیل توده و ورم در ناحیه گلو

برخی از موارد نامبرده از جمله علائم عمومی آدنوم هیپوفیز است و برخی دیگر از آن‌ها تنها در یک نوع خاص از آدنوم دیده می‌شود. به عنوان مثال اختلال عملکرد جنسی آقایان، افزایش سایز سینه (ژنیکوماستی) و علائمی این چنین، تنها مختص آدنوم پرولاکتینوما خواهد بود. اگر چنانچه زنان غیر باردار نیز قاعدگی خود را از دست بدهند و از پستان‌هایشان بدون بارداری شیر بیاید، باز هم نشان از آدنوم پرولاکتینوما خواهد بود. در کل علائم ذکر شده در همه افراد دیده نمی‌شود و بسته به محل و میزان رشد توده، فشار وارده به غده هیپوفیز و مغز نیز متفاوت خواهد بود.

برای مثال دیگر، میکرو آدنوم‌ها (آدنوم‌هایی در ابعاد کمتر از ۱۰ میلی‌متر) نمی‌توانند تاثیری بر روی بینایی داشته باشند، اما ماکرو آدنوم‌ها (آدنوم‌های بیش از ۱۰ میلی‌متر) در صورت رشد فزاینده، ممکن است بر روی عصب بینایی در مغز تاثیر بگذارند و اختلالاتی را در آن ایجاد کنند که معمولاً با سر درد، سرگیجه و در برخی موارد تهوع همراه خواهد بود.

تشخیص آدنوم هیپوفیز

در صورت داشتن یک یا چند علائم از فهرست بالا الزاماً نیاز به گرفتن استرس نخواهد بود. کافی است نشانه‌ها را جدی گرفته و به یک پزشک عمومی حاذق مراجعه کنید. در صورتی که علائم شما نشان از دیگر بیماری‌های عمومی نداشت، پزشک عمومی شما را جهت آزمایشات تکمیلی به جراح مغز و اعصاب ارجاع خواهد داد. جراح مغز و اعصاب با انجام آزمایشاتی مانند آزمایش بینایی (جهت اطمینان از سلامت فشار چشم) ، آزمایش ادرار، آزمایش خون و در نهایت عکس برداری از مغز، به تکمیل فرآیند تشخیص خواهد پرداخت.

اگر هم در تصویر مغزی شما نشانه‌ای از آدنوم دیده شود، باز هم جای نگرانی نیست؛ زیرا در ۷۰% مواقع نوع آدنوم غیر سرطانی بوده و با استفاده از دارو و یا جراحی غیر باز درمان خواهد شد. در این مرحله شما نیاز به انجام آزمایشات تکمیلی دارید که نوع آدنوم و شیوه درمانی آن نیز مشخص شود و سپس شروع به درمان خواهید نمود. حتی اگر آدنوم تشکیل شده از نوع سرطانی نیز باشد، باز هم در صورت مراجعه به موقع و تشخیص سریع، احتمال کنترل بیماری بالا خواهد بود.

دلایل بروز عارضه آدنوم هیپوفیز

با وجود تحقیقات بسیاری که در این زمینه صورت گرفته، کلیه آزمایشات و مقالات منتشر شده توسط بزرگ‌ترین دانشمندان این حوزه همچنان از کشف دقیق علت بروز آدنوم غده هیپوفیز عاجز مانده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهند که بروز برخی تغییرات در ژن‌هایی به نام «گیرنده‌های هیدروکربن آریل یا API» نقش بسزایی در تشکیل توده‌های غده هیپوفیز دارند. اما از آنجایی که این تغییر نا به هنجار در ژنتیک هم به وسیله والدین قابل وراثت است و هم ممکن است در طول زندگی فرد ایجاد شود، به همین دلیل ریشه انجام این دگردیسی ژنتیکی همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

همچنین بیماری‌های دیگری نیز وجود دارند که بر اساس تحقیقات دانشمندان ممکن است زمینه ایجاد توده سرطانی در غده هیپوفیز را فراهم کنند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به بیماری نئوپلازی مولتیپل اندوکرین یا MEN1 و سندروم کارنی یا به طور کامل‌تر Carney Complex اشاره کرد. به صورت کلی می‌توان گفت که هر آنچه درباره سبک زندگی سالم، مصرف غذای سالم و عدم مصرف بی‌رویه نوشیدنی‌های الکلی و دخانیات و غذای فست‌فودی جهت پیشگیری از انواع سرطان‌ها گفته می‌شود، تا حدودی می‌تواند شما را در برابر ابتلای به انواع آدنوم هیپوفیز نیز مصون نگاه دارد.

درمان آدنوم هیپوفیز

پس از تشخیص کامل نوع و شدت پیشرفت بیماری، زمان تجویز یک پلن درمانی است که توسط بهترین جراح تومور هیپوفیز انجام می‌گیرد. این روش درمانی معمولاً شامل سه بخش دارو درمانی، پرتو درمانی و عمل جراحی تومور هیپوفیز است. در برخی موارد به عمل جراحی نیاز نخواهد بود و در برخی موارد نیز ممکن است تنها عمل جراحی و دارو کافی باشد و نیازی به پرتو درمانی نباشد. اما در مجموع می‌توانیم تاثیر این سه روش درمانی را که غالباً در کنار هم استفاده می‌شوند به شرح زیر توضیح دهیم:

دارو درمانی برای آدنوم هیپوفیز

داروهایی که در درمان آدنوم هیپوفیز مورد استفاده قرار می‌گیرند، بسته به نوع و محل قرار گیری توده مربوطه ممکن است شامل برخی داروهای تقویت کننده سیستم دفاعی و همچنین برخی داروهای تاثیرگذار بر روی هورمون‌های خاص باشند که وظیفه تنظیم مجدد هورمون‌های به هم ریخته هیپوفیز را به عهده خواهند گرفت. همچنین بسته به علائم شما ممکن است برخی داروهای مسکن، داروهای ضد التهابی و داروهای گوارشی نیز به شما تجویز شود.

پرتو درمانی

استفاده از پرتوهای مختلف مانند اشعه ایکس و گاما برای تضعیف سلول‌های ناهنجار بدن و از بین بردن آن‌ها نیز از جمله روش‌های مرسوم مبارزه با انوع تومورها در بدن است که در مواقع نیاز از آن استفاده می‌شود. پرتو درمانی ممکن است گاهی پس از عمل جراحی و برای اطمینان از اینکه هیچ سلول ناهنجار دیگری در محل باقی نمانده باشد نیز مورد استفاده قرار بگیرد. اما به دلیل عوارضی که این روش درمانی دارد، تنها در صورت ضرورت و برای تکمیل درمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. گاهی نیز اگر اندازه آدنوم تشکیل شده کوچک باشد، ممکن است که بجای عمل جراحی تنها با دارو و پرتو درمانی پلن درمانی تکمیل گردد.

جراحی آدنوم هیپوفیز

جراحی آدنوم هیپوفیز نیز بسته به ابعاد توده، نوع توده و محل قرار گیری آن ممکن است به یکی از دو روش زیر انجام گیرد:

• جراحی به کمک آندوسکوپی: در این روش، لوله مخصوص آندوسکوپی از طریق بینی و از راه استخوان اسفنوئید به داخل فضای جمجمه هدایت شده و به غده هیپوفیز می‌رسد و پس از تخلیه کامل تمام سلول‌های ناهنجار، از همین راه مجدداً خارج می‌گردد. به این روش جراحی، جراحی اندوسکوپی ترانس اسفنوئیدال نیز گفته می‌شود و یکی از رایج‌ترین روش‌های درمان آدنوم هیپوفیز نیز هست.
• جراحی باز یا کرانیوتومی: اگر محل قرارگیری آدنوم در جایی از هیپوفیز باشد که به کمک ترانس اسفنوئیدال دسترسی به آن ممکن نباشد، در این صورت نیاز به جراحی باز جمجمه خواهد بود که عملی حساس و بسیار دشوار است و در این روش با شکافتن جمجمه و مغز، به غده هیپوفیز رسیده و سپس تمام توده آدنوم از آن خارج می‌شود.

عوارض جراحی تومور هیپوفیز

هیچ جراحی بدون خطر نیست. از جمله عوارض جراحی آدنوم هیپوفیز  میتوان موارد زیر را نام برد

• خونریزی مغزی
• عفونت
• واکنش به داروها
• دیابت بیمزه
• نشت مایع مغزی نخاعی از بینی
• کاهش بینایی

پرولاکتینوم

شایعترین نوع آدنوم هیپوفیز “پرولاکتینوم” یا تومور ترشح کننده هورمون پرولاکتین است. میزان ترشح این هورمون بطور طبیعی در دوران شیردهی بالا میرود و سبب تولید شیر میگردد اما درصورت وجود این تومور در هیپوفیز، در زمانهای غیر از شیردهی و در آقایان هم شیر تولید و ترشح خواهد شد. درمان اصلی این آدنوم برخلاف تقریبا تمام آدنومها و تومورهای مغزی دیگر درمان دارویی است. در بسیاری از بیماران حتی با توده‌های بسیار بزرگ هم درمان دارویی پاسخ خوبی میدهد. البته مواردی هستند که این تومور هم نیاز به جراحی پیدا میکند اما این موارد بسیار محدودند. معروفترین داروهایی که برای این تومور بکار میروند گاهی باعث عوارض قلبی میشوند که البته شایع نیست اما لازم است بیمار از این نظر تحت کنترل باشد.
آدنوم ترشح کننده هورمون رشد سبب بزرگ شدن تقریبا تمام بافتهای استخوانی و بافتهای نرم بدن میشود که به آن “آکرومگالی” میگویند؛ به این ترتیب دستها و پاها بزرگ شده و انگشتر و کفش بیمار برایش کوچک میشوند؛ استخوانهای صورت درشت و زمخت میشوند و چهره فرد تغییر میکند و حتی با بزرگ شدن زبان، تکلم بیمار هم عوض میشود. در کنار این موارد، تعریق بدبو، افزایش فشار خون، افزایش قند خون و ایجاد دیابت، نارسایی قلبی و همینطور ایجاد تومورهای دستگاه گوارش نیز از عوارض این آدنوم هستند.

درمان اصلی این تومور، جراحی است و در شرایط خاصی سایر درمانها هم بکار میروند. بلافاصله پس از جراحی موفق، بیمار واضحا احساس سبکی در زبان و صورت میکند و اگر بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده شده باشد، به تدریج برخی دیگر از علائم نیز برطرف میشوند مثل دیابت، فشار خون و نارسایی قلبی گرچه ممکن است به درجاتی باقی بمانند.
نوع دیگری از این تومورها سبب افزایش ترشح هورمونهای کورتونی بدن میشود و “بیماری کوشینگ” نامیده میشود. در این نوع، بیمار دچار افزایش وزن، نازکی پوست، استریا یا خطوط بنفش رنگ پهن پوستی، گردی و سرخ شدن صورت، افزایش قند خون، پوکی استخوان و آسیب پذیری به عفونتها میشوند.

این تومورها هم در درجه اول با جراحی درمان میشوند و اگر به موقع تشخیص داده و درمان شوند میتوان از عوارض جبران ناپذیری مثل پوکی استخوان پیشگیری کرد؛ گرچه باز هم میزان پاسخ بستگی به میزان پیشرفت بیماری دارد.
انواع نادرتری از آدنوم هستند که هورمون تحریک کننده تیروئید و هورمونهای جنسی ترشح میکنند. فرم دیگری هم وجود دارد که هورمونی ترشح نمیکند. در این نوع، علائم هورمونی مشاهده نمیشود و این بیماران معمولا با کاهش بینایی مورد بررسی و تشخیص قرار می‌گیرند.
در مجموع باید گفت آدنوم هیپوفیز توموری متفاوت از سایر تومورهای مغزی است؛ علائم هورمونی دارد، بطور شایع از طریق بینی مورد جراحی قرار میگیرد و گرچه خوش‌خیم است اما احتمال عود آن وجود دارد و میتواند باعث عوارض جدی در سایر نقاط بدن شود.

جمع بندی و نتیجه گیری

آدنوم هیپوفیز به تجمع سلول‌های ناهنجار و تشکیل توده در محل قرارگیری غده هیپوفیز گفته می‌شود که ممکن است در عملکرد این غده تاثیرات منفی بسیاری داشته باشد و اختلالاتی را در ترشح انواع هورمون‌های بدن ایجاد نماید. از آنجایی که علائم و عوارض این عارضه با رشد توده به مراتب بیشتر خواهد شد، بهتر است که روند درمان خود را با توصیه پزشک هر چه سریع‌تر و دقیق‌تر طی کنید و همچنین در صورت مشاهده علائم نام برده در این مطلب، هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کنید؛ چرا که هر چه تشخیص آدنوم هیپوفیز زودتر صورت بگیرد، احتمال اینکه درمان آسان‌تری نیز داشته باشید، بیشتر خواهد بود.