امروزه تقریبا همه نوزادان و شیرخواران کارتی با عنوان “کارت مراقبت کودک” دارند که برای شیرخواران پسر و دختر متفاوت بوده و حاوی جداول پایش رشد و اطلاعات تغذیه‌ای و غیره است. در قسمتی از این کارت نموداری برای درج و پایش دور سر وجود دارد. تفسیر کامل این نمودار در این مقال نمی‌گنجد اما اهمیت کنترل دقیق رشد دور سر چیست؟
افزایش دور سر شیرخواران برآیند رشد مغز، رشد جمجمه و تغییرات فشار داخل آن است. به عبارت دیگر اختلال در افزایش طبیعی دور سر میتواند سه دلیل داشته باشد: اشکال در رشد مغز، اختلال رشد جمجمه و هرگونه ضایعه‌ای که با افزایش فشار داخل جمجمه همراه باشد. در این میان لازم به ذکر است که اندازه نهایی جمجمه یک کودک میتواند بسته به عوامل وراثتی شبیه به جمجمه والدین باشد. اگر جمجمه والدین بزرگتر از جمجمه اکثر افراد جامعه باشد ممکن است جمجمه کودک هم بصورت طبیعی اندازه‌ای بیش از حد نرمال پیدا کند و بالعکس.
رشد کمتر از معمول دور سر نوزادان
دو علت میتواند داشته باشد؛ رشد ناکافی مغز و جوش خوردن زودهنگام استخوانهای جمجمه و به عبارت دیگر رشد ناکافی جمجمه.
از بدو تولد تا سه سالگی بیشترین رشد بافت مغزی اتفاق می‌افتد. بعد از سه سالگی هم افزایش حجم مغز تا حدودی رخ میدهد اما آنچه غالب خواهد بود افزایش ارتباطات بین سلولی است. عدم رشد کافی دور سر در طی دو سال اول زندگی میتواند به دلیل عدم رشد کافی مغز باشد که به آن “میکروسفالی” میگویند. در این حالت به دلیل عدم رشد مغز، جمجمه هم رشد نمیکند و کوچک می‌ماند.
بیماریهای عفونی دوران بارداری، اختلالات ژنتیکی، عفونتهای مغزی، فلج مغزی (اکسیژن‌رسانی ناکافی در زمان زایمان به دلیل زایمان سخت)، مسمومیت‌های دارویی و سوءتغذیه از علل میکروسفالی هستند. اگر در زمان مناسب عدم رشد کافی مغز تشخیص داده شود و علل قابل کنترل درمان شوند میتوان از بروز عوارض ماندگار مغزی جلوگیری کرد و رشد مغز را به روال طبیعی بازگرداند.
علت دیگر رشد کم دور سر جوش خوردن پیش از موعد استخوانهای جمجمه شیرخوار است. همانطور که میدانید بین استخوانهای جمجمه در دوران نوزادی و شیرخوارگی درزهایی وجود دارد و محل اتصال این درزها “ملاج” نامیده میشود که اجازه میدهند استخوانها نسبت به هم حرکت داشته باشند و مغز رشد کند.
اگر درز بین دو استخوان زودتر از موعد بسته شود و دو استخوان به هم متصل شوند به آن “کرانیوسینوستوز” میگویند. گاهی این اتفاق منجر میشود که مغز فضای کافی برای رشد نداشته باشد و کودک دچار اختلال رشد مغزی شود و گاهی بدون ممانعت از رشد مغز تنها باعث تغییر در شکل جمجمه و ظاهر بیمار میگردد.
درمان کرانیوسینوستوز جراحی است. اگر این اتفاق زود تشخیص داده شود میتوان با انجام جراحی از بروز مشکل مغزی و اشکال ظاهری در جمجمه جلوگیری کرد اما اگر درمان آن به تاخیر بیفتد ممکن است جراحی نتواند کمک زیادی کند. در اکثر موارد بیشترین موفقیت جراحی در شیرخواران کمتر از شش ماه است بطوریکه با این درمان میتوانند بدون عارضه، رشد و نمو طبیعی داشته باشند.
افزایش غیرطبیعی دور سر
طبیعتا میتوان حدس زد که اگر عاملی در درون جمجمه باعث افزایش حجم محتویات آن شود منجر به افزایش غیرطبیعی دور سر میگردد. این عامل معمولا یا هیدروسفالی است یا توده‌های مغزی. به عبارت دیگر یا به دلیل تجمع مایع مغزی نخاعی داخل جمجمه و یا به دلیل رشد یک تومور مغزی، شاهد رشد بیش از حد معمول ابعاد سر هستیم.
هیدروسفالی به معنی تجمع غیرطبیعی مایع مغزی نخاعی داخل جمجمه است. علل متعددی سبب هیدروسفالی میشوند که هر کدام از این علل در جایی از مسیر عبور مایع مغزی نخاعی انسداد ایجاد میکنند مثل تومورها، آبسه مغزی، خونریزی مغزی، اختلالات مادرزادی در تشکیل مسیر عبور مایع و عوامل متعدد دیگر. در سالهای دور به دلیل عدم تشخیص به موقع هیدروسفالی، گاهی جمجمه شیرخواران بسیار بزرگ میشد و در صورت زنده ماندن، ظاهر ناخوشایندی برای کودک ایجاد میکرد. بعلاوه، تداوم هیدروسفالی به معنی ممانعت از رشد بافت مغزی و آسیب مغزی شیرخوار است.
امروزه با تشخیص زودهنگام هیدروسفالی باتوجه به افزایش دور سر، میتوان سریعتر درمان مناسب را بکار گرفت تا از بروز عوارض بعدی جلوگیری شود. درمان هیدروسفالی در اکثر موارد در سنین پایین شنت مغزی است اما گاهی هم میتوان از آندوسکوپی مغزی برای درمان یا جایگزینی شنت بهره برد.
نهایتا اینکه گاهی توده‌های مغزی(چه خوش‌خیم و چه بدخیم) حتی اگر باعث هیدروسفالی نشوند میتوانند با اشغال فضای قابل توجهی داخل جمجمه هم باعث افزایش بیش از حد معمول دور سر شوند و هم به مغز آسیب برسانند. در این موارد هم به محض اینکه تشخیص داده شود لازم است درمان مناسب که اکثرا جراحی است انجام گیرد.
بنابراین رشد مناسب دور سر شیرخواران در سه سال اول زندگی میتواند بیانگر رشد طبیعی و سلامت مغز و جمجمه باشد و کنترل آن بسیار حائز اهمیت است. این پایش معمولا هر ماه انجام میشود و بهتر است اندازه‌گیری دور سر شیرخوار در همه ماه‌ها توسط یک فرد ثابت انجام گیرد. اگر در دو نوبت پیاپی، اندازه دور سر شیرخوار از روند طبیعی خارج شود لازم است بررسی دقیق برای کشف علت آغاز گردد.
شکل ۹