مراقبت های بعد از جراحی تومور هیپوفیز

تومورهای هیپوفیز و در صدر آنها آدنوم‌ هیپوفیز در زمره تومورهای قاعده جمجمه قرار میگیرند و امروزه جراحان قاعده جمجمه با استفاده از تجهیزات مدرن در دسترس میتوانند نتایج بسیار عالی از جراحی این تومورها را به ارمغان بیاورند. با توجه به تفاوت نوع جراحی این تومورها (جراحی آندوسکوپی از طریق بینی) و ویژگی خاص هیپوفیز یعنی کنترل عملکرد مهمترین غدد بدن، مراقبتهای پس از جراحی آدنومهای هیپوفیز با سایر تومورهای مغزی تفاوت بسیار زیادی دارند و در اینجا به مهمترین مسائل مربوط به مراقبت پس از این عملهای جراحی اشاره میشود.

بهبود زخم‌های داخل بینی چه مدت طول میکشد؟

متوسط زمان لازم حدودا دو تا سه هفته از زمان جراحی است که بستگی به سلامت عمومی بیماران، وضعیت تغذیه و ابتلا به بیماریهای دیگر مخصوصا دیابت دارد که ممکن است روند بهبودی زخم را طولانی کند. در این میان، مصرف سیگار روند ترمیم بافتی، چه استخوان و چه بافتهای نرم را به شدت مختل میکند و پرهیز از آن در هفته‌های بعد از عمل بسیار حیاتی است.

چه نکاتی در مراقبت از بینی در هفته‌های اول باید رعایت شوند؟

در طی دو سه هفته اول از دستگاری بینی پرهیز کنید اصراری به خارج کردن ترشحات با انگشت، گوش پاک کن یا هر وسیله دیگری نداشته و در صورت احساس خشکی داخل بینی از پماد ویتامین آ با احتیاط برای چرب کردن قسمت جلویی سوراخهای بینی استفاده نمایید. ممکن است تا دو یا سه هفته به دلیل احتقان و تورم بافتهای بینی تنفس از راه بینی برایتان مشکل باشد، این حالت کاملا طبیعی است و طی این مدت به ناچار باید از راه دهان تنفس کنید و برای پرهیز از ورود گرد و خاک و آلودگی به داخل مجاری تنفسی از ماسک خصوصا خارج از منزل استفاده نمایید.
میتوانید دو بار در روز از سرم برای شستشوی داخل بینی با احتیاط و بدون فشار زیاد استفاده کنید. سرم را وارد سوراخهای بینی کنید و اجازه دهید ترشحات از سوراخهای بینی یا از پشت حلق خارج شوند.

آیا عطسه، سرفه یا فین کردن بعد از جراحی هیپوفیز خطرناک است؟

عطسه و سرفه رفلکس‌های طبیعی هستند و خصوصا بعدا از جراحی داخل بینی ممکن است بیشتر هم اتفاق بیفتند. اصلا نگران نباشید و سعی در کنترل و مهار عطسه و سرفه با گرفتن بینی یا بستن مجاری تنفسی نداشته باشید. اجازه دهید به شکل عادی در زمان عطسه و سرفه هوا از مجاری تنفسی تخلیه شود و تنها این مورد را در نظر داشته باشید که بهتر است با دهان باز عطسه کنید چون ممکن است مسیر خروج هوا از بینی بطور نسبی مسدود باشد.
تا جای ممکن از فین کردن بپرهیزید و برای تمیز کردن ترشحات بینی همانطور که در بالا ذکر شد از سرم شستشو استفاده نمایید.

آیا خونریزی از بینی خطرناک است؟

خصوصا در چند روز اول ممکن است بطور متناوب چند قطره خون یا ترشحات بینی آغشته به خون از سوراخهای بینی خارج شود که کاملا طبیعی است و جای نگرانی وجود ندارد. آنچه مهم است بروز خونریزی شدید از بینی یا پشت حلق بوده که لازم است برای معاینه بیمار به مرکز درمانی مراجعه کند گرچه در اکثر این موارد هم علت خونریزی چیزی جز خشکی مخاط بینی و پارگی مویرگ های آن نیست و به راحتی قابل کنترل و درمان خواهد بود.

چه زمانی برای بهبود زخم شکم لازم است؟

ممکن است در زمان جراحی از چربی زیر پوست شکم یا ران برای پرکردن فضای خالی شده تومور استفاده شود که در بیشتر موارد بخیه های قابل جذب برای راحتی بیمار بکار میرود اما اگر به هر دلیل جراح قاعده جمجمه شما بخیه غیر قابل جذب را بکار برند، معمولا بعد از ده روز تا دو هفته و اطمینان از جوش خوردن زخم بخیه ها کشیده میشوند.

بعد از جراحی تومور هیپوفیز چه زمانی میتوان استحمام کرد؟

شما پس از ترخیص منعی برای استحمام ندارید و اگر زخم جراحی در شکم یا ران دارید میتوانید از پانسمان‌های ضد آب برای پوشانیدن آن در زمان دوش گرفتن استفاده نمایید.

آیا بعد از جراحی آدنوم هیپوفیز، ضربه به سر ممکن است خطرناک باشد؟

قطعا پاسخ این سوال آری است زیرا بعد از جراحی، بافتهای بینی آسیب‌پذیر میشوند و بافت مغز هم ممکن است با ضربه شدید خونریزی کند. به این دلیل در یکی دو ماه پس از عمل کاملا مراقب باشید که ضربه شدیدی به سر و صورت شما وارد نشود.

در صورت تشنج باید چه کار کرد؟

تشنج به خودی خود مقوله پیچیده و مفصلی است؛ میتواند نگران کننده باشد یا اتفاقی کم خطر که هرگز تکرار نشود. به هر حال هر بیماری با هر نوع تومور مغزی از جمله تومور هیپوفیز چه قبل و چه بعد از عمل ممکن است در بیمارستان یا منزل تشنج کند؛ خصوصا که جراحی هیپوفیز ممکن است سبب اختلال در بالانس سدیم خون شود و بیمار را مستعد تشنج سازد. در صورت مشاهده آن ابتدا خونسردی خود را حفظ کنید زیرا بیهوش شدن و حرکات غیرارادی بیمار ممکن است شما را به شدت ترسانده و کمک رسانی را مختل کند. از فرد دیگری برای تماس با اورژانس کمک بگیرید، بیمار را به یک پهلو بگردانید تا ترشحات دهان خارج گردد و وارد ریه بیمار نشود، راه تنفسی وی را باز کنید، تلاشی برای نگه داشتن دست و پای بیمار در حالی که حرکات تند و شدید تشنجی دارند نکنید فقط مراقب باشید حرکات اندامها و سر با برخورد آنها به اجسام اطراف بیمار باعث آسیب وی نشوند و از جمله عینک بیمار را از روی صورتش بردارید. معمولا تشنج بعد از چند ثانیه متوقف میشود اما خواب آلودگی بیمار ممکن است تا چند دقیقه یا حتی بیشتر باقی بماند، پس تلاشی برای خوراندن چیزی حتی داروها در حالت خواب آلود به بیمار نکنید زیرا ممکن است به دلیل اختلال در بلع، باعث ورود مایعات یا مواد غذایی یا داروها به داخل ریه شود. با آمبولانس بیمار خود را به نزدیکترین مرکز درمانی برسانید تا بررسی‌ها و مراقبتهای لازم صورت گیرد. در یک جمله باید گفت که بهترین راه پیشگیری از تشنج، استفاده مرتب و منظم از داروهای ضدتشنج در صورت توصیه بهترین جراح مغز و اعصاب است.

آیا سردرد یا سرگیجه طبیعی است؟ میتوان از مسکن استفاده کرد؟

سردرد، سوزش و کمی درد داخل بینی کاملا قابل پیش بینی و طبیعی است؛ اما معمولا شدید و غیرقابل تحمل نیستند. از سوی دیگر، سردرد شدید، در تمام سر ، توام با تهوع یا استفراغ و خصوصا پیشرونده که در حال بدتر شدن است باید در ذهن شما ایجاد نگرانی و لزوم برای مراجعه به جراحتان کند. در صورتی که این علائم هشدار وجود نداشتند، میتوانید از مسکن های معمول مثل استامینوفن، پروفن، دیکلوفناک و … که احتمالا توسط پزشکتان برای شما تجویز شده استفاده کنید. سرگیجه به صورت سیاهی رفتن چشمها و سبکی سر معمولا به دلیل افت فشار خون ثانویه به خوابیدن طولانی مدت در بستر، ضعف عمومی و کم خونی بعد از جراحی است. برای بلند شدن ابتدا چند دقیقه تا ربع ساعت در وضعیت نیمه نشسته و سپس نشسته قرار بگیرید و بعد با کمک از تخت پایین بیایید. اگر به تدریج این سرگیجه و سبکی سر رو به بهبود باشد جای نگرانی نیست اما در صورت ادامه آن طی چند روز بهتر است برای بررسی بیشتر از نظر قلبی، فشار خون، قند خون، کم خونی، مسائل مربوط به گوش و … به پزشک مراجعه کنید.

بعد از جراحی آدنوم هیپوفیز فعالیتهای روزانه و رژیم غذایی باید چطور باشد؟

معمولا بیمارانی که تحت جراحی تومور هیپوفیز قرار میگیرند محدودیتی در حرکت ندارند و لزومی بر استراحت زیاد در بستر نیست. این تحرک از چند جهت اهمیت دارد: بهبود شرایط روحی، تقویت عضلات اندامها و تحریک آنها، جلوگیری از ایجاد لخته در عروق پاها و تحریک تنفس و خارج شدن ترشحات ریوی. همانطور که میدانید تجمع ترشحات ریوی سبب عفونت تنفسی و ایجاد لخته در پاها باعث آمبولی ریه میشوند که هر دو عارضه بسیار خطرناک و حتی کشنده هستند. طبیعتا بیمارانی که مشکل حرکتی ندارند میتوانند راحت‌تر تحرک داشته باشند و باید از این امتیاز استفاده کنند.
با توجه به احتمال سردرد، سرگیجه و حتی بروز تشنج بعد از این عمل جراحی، بهتر است تا حدود یک‌ماه و نیم از رانندگی خودداری کنند، به مکانهای مرتفع که خطر سقوط وجود دارد نروند و ترجیحا در منزل یا خارج از آن تنها نباشند.
در چند هفته اول از فعالیت زیاد و بلند کردن اجسام سنگین بپرهیزید زیرا باعث بالا رفتن فشار داخل جمجمه و تخریب محل ترمیم در قاعده جمجمه میشود.
حضور در محیط شلوغ گرچه ممکن است سبب سردرد و خستگی بیمار شود ولی بر خلاف تصور بسیاری از بیماران، به مغز آسیبی نمی زند. از طرفی برای بیماری که دچار اختلال شناختی و حافظه شده است، دیدن افراد آشنا و مکالمه و معاشرت با آنها میتواند روند بازگشت به وضع سابق را تسریع کند. مشاهده طولانی تلویزیون، قرار گیری در معرض امواج رادیویی و استفاده طولانی مدت از گوشی های همراه، مانند سایر افراد جامعه برای این بیماران هم ممکن است مضر باشد.
معمولا محدودیتی متفاوت با افراد عادی در رژیم غذایی این بیماران وجود ندارد، توصیه‌های معمول در مورد میزان مصرف قند، نمک و غذاهای چرب را باید در نظر داشته باشند. به دلیل احتمال وجود اختلال در تنظیم مایعات و الکترولیتها بدن ممکن است دچار تشنگی زیاد و ولع برای خوردن مایعات باشید. هیچ محدودیتی برای این کار وجود ندارد و در صورتی که جراح مغز و اعصاب شما بهتان اجازه داده میتوانید از انواع مایعات برای رفع تشنگی استفاده کنید. ترجیح بر این است که مایعات دریافتی متنوع باشند مثل آب، چای، دوغ و آب‌میوه طبیعی. از مصرف میوه و سبزیجات غافل نباشید تا دچار یبوست نشوید زیرا یبوست و زور زدن زیاد ممکن است بافتهای ترمیمی در قاعده جمجمه را خراب کند.
از آنجا که عمل جراحی تومور هیپوفیز، در واقع استرسی بزرگ برای بدن است، لازم است مصرف مواد پروتئینی و انواع ویتامینها بخصوص ویتامین ث بیشتر مورد توجه واقع شود. گاهی از قرصهای مکمل برای این دوران میتوان بهره برد.

چه زمانی بعد از جراحی تومور هیپوفیز میتوان رابطه جنسی داشت؟

رابطه جنسی معمولا با افزایش فشار خون و افزایش فشار داخل جمجمه همراه است و بدون داشتن بیماری داخل مغزی هم ممکن است تجربه سردرد بعد از رابطه جنسی در برخی افراد امری عادی باشد. داستان در مورد بیماری که جراحی موفق برداشتن تومور مغزی داشته نیز مشابه خواهد بود و معمولا جای نگرانی نیست. در واقع با گذشت حدود یک ماه تا یک ماه و نیم بعد عمل، داشتن رابطه جنسی مشکلی برای فرد ایجاد نخواهد کرد مشروط به اینکه جراح شما از تحت کنترل بودن فشار داخل جمجمه مطمئن باشد و لازم است این سوال را در زمان ترخیص از وی بپرسید. گاهی برقراری رابطه جنسی در چند هفته اول بعد از جراحی باعث سردرد در بیمار میگردد که لزوما نگران کننده نیست اما به همین دلیل است که توصیه میگرد چند هفته‌ای به تاخیر انداخته شود. از سوی دیگر در شرایطی که کنترل فشار جمجمه‌ای مورد شک است یا جراح شما با مشکل خونریزی در بافتهای اطراف محل عمل در روزهای بعد حراحی مواجه بوده، رابطه جنسی میتواند بسیار خطرناک باشد.

چگونه باید بیمار را به منزل یا شهرستان انتقال داد؟

انتقال بیمار داخل شهر با اتومبیل منعی ندارد اما برای انتقال وی به شهرستان در فاصله کوتاهی از جراحی، ترجیحا از هواپیما استفاده نشود زیرا تا دو هفته بعد از عمل خطر تشنج بیشتر از هر زمان دیگر است و ممکن است امکان امداد رسانی در هواپیما به شکل مناسب وجود نداشته باشد مگر آنکه این مدت زمان سپری و بیمار یک بار بعد از ترخیص توسط پزشک ویزیت شده و داروهای ضدتشنج مرتب مصرف شوند؛ انتقال بیمار به شهرستان از راههای زمینی در فاصله کوتاهی بعد از جراحی مطمئن‌تر است. وضعیت نشستن یا خوابیدن بیمار در طول سفر هم کاملا بستگی به راحتی وی دارد.

چه داروهایی را باید بعد از جراحی مصرف کرد؟

آنتی بیوتیکهای خوراکی معمولا برای مدتی بعد عمل جراحی تجویز میشوند. این داروها را بطور منظم و با دستور پزشک مصرف کنید. بسیاری از این داروها سبب درد ،سوزش و نفخ معده و تهوع میشوند، اگر این علائم شدید بود میتوانید از پزشک خود برای قطع یا تغییر آنها مشورت بگیرید خصوصا اگر این حالات مانع تغذیه مناسب شما شوند، قطعا مضر و آسیب رسان خواهند بود چرا که تغذیه مناسب بعد عمل جراحی برای ترمیم زخم ضروری است.

داروهای آنتی‌هیستامین و قرص سرماخوردگی ممکن است با صلاحدید پزشک به شما تجویز شود. هدف از مصرف این داروها کم کردن التهاب مخاط بینی، پرهیز از عطسه‌های مکرر و کاهش درد شماست.

داروهای مسکن و ضد التهاب برای کاهش درد محل جراحی و تسکین التهاب بافتهای برش خورده استفاده میشوند، داروهایی مانند دیکلوفناک، استامینوفن، نوافن و … در استفاده از این داروها برای کنترل درد شک نکنید چرا که خود درد میتواند روند بهبودی شما را آهسته کند. و از طرفی، درد شدید ممکن است نشانه‌ای از اتفاقی مهم باشد و عدم پاسخ به داروهای ضد درد به معنی لزوم مراجعه به پزشک است.

مولتی ویتامین ها که به منظور تسریع در التیام زخم تجویز میشوند نیز جایگاه خود را دارند و در صدر این مکملها، ویتامین ث قرار دارد.

داروهای ضدتشنج را به صلاحدید پزشک بخصوص در صورت وجود سابقه تشنج بطور منظم مصرف کرده و بدون اجازه پزشک آنها را قطع نکنید.

داروهای ملین برای برطرف کردن یبوست ممکن است تجویز شوند تا از زور زدن بیمار پرهیز گردد. زور زدن زیاد در زمان دفع ممکن است ترمیم‌ها و بازسازی‌های قاعده جمجمه در محل هیپوفیز را خراب کند.

داروی تزریقی ضدانعقاد در بسیاری از بیماران، خصوصا در صورت وجود اختلال در تحرک و راه رفتن تجویز میشوند و بسیار مهم هستند. این دارو در زیر پوست اطراف ناف تزریق میگردد و بعد از دو سه بار تزریق توسط فرد آموزش دیده، خود شما میتوانید این کار را تا مدتی که جراحتان صلاح بداند ادامه دهید.

چند نکته مهم در مراقبت پس از جراحی آدنوم هیپوفیز:

۱. با توجه به جراحی هیپوفیز در قاعده جمجمه، خطر نشت مایع مغزی نخاعی خصوصا در مورد تومورهای بزرگ در هفته‌های بعد از عمل وجود دارد. این مایع احتمالا کمی خون آلود اما شفاف است و بر خلاف ترشحات بینی لزج نیست و مانند چکیدن آب از شیر، از بینی خارج میشود. در صورتی که روی دستمال کاغذی یا کاغذ بچکد نمایی شبیه هاله دور مرکز چکیدن ایجاد میکند. همچنین ممکن است به صورت خروج مایع شور یا شیرین از ته حلق احساس گردد. در هر صورت با شک به این اتفاق لازم است بطور اورژانسی خود را به مرکز درمانی برسانید.

۲. جراحی هیپوفیز ممکن است بابروز اختلال در تنظیم سدیم بدن همراه باشد. علائم این اتفاق سردرد شدید، تهوع، استفراغ، خواب آلودگی و تشنج است و ممکن است با تشنگی زیاد یا پرادراری همراه شود. با مشاهده این علائم بهتر است با پزشک خود برای انجام آزمایش خون و بررسی سدیم مشورت کنید.

۳. با توجه به ترشح هورمون کنترل کننده ادرار از هیپوفیز، بیمارانی که تحت جراحی هیپوفیز قرار میگیرند ممکن است دچار حالتی به نام “دیابت بی‌مزه” شوند. در این حالت حجم ادرار بیمار به شدت افزایش یافته و بیمار بسیار تشنه است بطوریکه گویی هر مایعی که می‌نوشد بلافاصله دفع میشود. اگر در زمان بستری این اتفاق بیفتد معمولا جراح برای منزل یک اسپری به بیمار تجویز میکند که باید با نظم خاصی آن را داخل بینی بزند و حجم ادرار را تنظیم کند. اما اگر این حالت در منزل اتفاق افتاد با توجه به خطر بروز اختلال سدیم قابل توجه در همراهی با دیابت بی‌مزه لازم است بیمار را به مرکز درمانی برسانید.

۴. اختلال بینایی: هیپوفیز درست در زیر عصبهای بینایی قرار دارد و علائم بسیاری از بیماران آدنوم هیپوفیز کاهش بینایی است. بعد از عمل انتظار میرود اگر علائم بینایی فرد بهتر نشود حداقل رو به بدتر شدن هم نباشد. بنابراین اگر در منزل متوجه تاری دید یا محدودیت جدید در میدان بینایی شدید باید این مساله را جدی بگیرید و با جراح خود مشورت کنید.

شکل ۱۱. قرار گیری تومورهای هیپوفیز در زیر عصبهای بینایی

در چه صورتی فورا باید به پزشک جراح خود مراجعه کنم؟

۱. هرنوع ترشح از محل برش شکم یا خونریزی قابل توجه از بینی
۲. تشنج
۳. تب بالا و مداوم بیش از دو روز
۴. سردرد یا گردن درد شدید
۵. حساسیت به داروها مانند خارش و قرمزی پوست و علائم گوارشی شدید
۶. ایجاد ناتوانی جدید مثل ضعف در اندامها، اختلال در دفع ادرار و مدفوع، اختلال هوشیاری، اختلال در تکلم، غیرقرینه شدن صورت و کاهش بینایی یا شنوایی
۷. آبریزش از بینی به صورت مایع شفاف بی رنگ که شبیه چکیدن آب از شیر، از بینی یا گوش شما خارج شود
۸. تهوع و استفراغ توام با سردرد
۹. تورم، درد و قرمزی در پاها
۱۰. تنگی نفس، ترشحات ریوی زیاد و درد در قفسه سینه
۱۱. پرنوشی و پرادراری با حجم زیاد و قابل توجه

توصیه‌های پایانی:
۱. به محض آماده شدن جواب نمونه پاتولوژی برای نشان دادن آن به پزشک خود مراجعه کنید.
۲. در صورتی که لازم است در مراجعه بعدی به پزشک، سی تی اسکن، ام آر آی یا آزمایشی به همراه داشته باشید، حتما به موقع نوبت گرفته و آن را انجام دهید.
۳. بسیاری از تومورهای مغزی و از جمله آدنومهای هیپوفیز امروزه قابل کنترل و درمان هستند و روحیه قوی به بهبودی شما کمک باورنکردنی خواهد کرد؛ پس هرگز از نام تومور مغزی نترسید و برای بدست آوردن سلامت کامل امیدوار باشید.

با آرزوی شفای همه بیماران …

دکتر علیرضا طبیب خوئی
جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات