روشهای مخلتفی برای درمان تومور مغزی در جهان وجود دارد که یکی از پرکاربردترین آنها، رادیوتراپی تومور مغزی است. این روش درمانی که گاهی به عنوان تنها راه درمان و گاهی به عنوان درمان مکمل در کنار جراحی تومور مغزی و شیمیدرمانی مورد استفاده قرار میگیرد، یک راه موثر و تایید شده درمان است که میتواند هسته سلولهای سرطانی را متزلزل ساخته و باعث نابودی آنها شود. در این مطلب قصد داریم ضمن معرفی انواع رادیوتراپی، تاثیرات مثبت و منفی آن بر روی بدن را نیز به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم.
رادیوتراپی تومور مغزی
علم پزشکی با کشف اشعه ایکس در سال 1895 و خواص رادیواکتیو در سال 1896 برای همیشه متحول شد و پس از آن دستاوردهای مهمی به علم پزشکی افزوده شدند که همچنان نیز در حال توسعه و گسترش هستند. رادیوتراپی و پرتو درمانی نیز حاصل همین اکتشافات و دستاوردهای بعدی آن هستند که در سال 1940 برای نخستین بار در آمریکا و در بیمارستان St Bartholomew مورد آزمون و خطا قرار گرفتند. در این سال، تابش مستقیم اشعه ایکس به وسیله یک لوله مخصوص به غدد سرطانی آغازگر فصل جدیدی از درمان سرطان شد که در دهه بعد منجر به ساخت نخستین دستگاه مگاولتاژ درمانی موسوم به Cobalt-60 گردید و این دستگاه، نخستین دستگاه شتابدهنده خطی پزشکی به شمار میرفت.
تمام اینها سرآغاز توسعه رادیوتراپی بودند که در انتهای قرن بیستم و آغاز قرن 21 توانستند درمان انواع تومورها و مخصوصاً تومور مغزی را برای همیشه متحول کنند. امروزه انواع رادیوتراپی به عنوان روشی موثر در درمان تومورهای مغزی مورد استفاده قرار میگیرند و برای جلوگیری از رشد سریع تومورهای ثانویه مغزی یا درمان آنها در صورت عدم دسترسی به تومور برای جراحی مورد استفاده قرار میگیرند. پرتو درمانی در حقیقت به تابش هدفمند دوزهای کنترل شده پرتوهای نامرئی و پرانرژی ذرات باردار گفته میشود که میتواند هسته سلولهای تومورال را متزلزل کرده و باعث نابودی آنها شود. البته این ذرات پرانرژی میتوانند بر روی سلولهای سالم مغز نیز تاثیر منفی داشته باشند؛ اما سلولهای سرطانی در هسته خود تزلزل بیشتری نسبت به سلول عادی دارند و همین مسئله باعث میشود که در برابر این پرتوها آسیبپذیرتر باشند. بنابراین اگر تابش پرتوهای رادیوتراپی به صورت هدفمند سلولهای سرطانی را مورد هدف قرار دهد و انرژی آنها و دوز آنها نیز کنترل شده باشد، میتواند با کمترین آسیب به بافتهای مغزی، باعث کوچک شدن تومور در سر شود و فشار غده سرطان بر بافتهای مغزی و جمجمه را کاهش دهد.
انواع رادیوتراپی تومور مغزی
پرتو درمانی تومور مغزی در بسیاری از مواقع به عنوان یک درمان مکمل در کنار جراحی یا شیمیدرمانی مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در شرایطی که به دلیل بدخیم بودن سرطان و رشد مکرر و سریع آن جراحی نتواند راه حل درمانی به شمار آید، از رادیوتراپی برای کاهش سرعت تکثیر سلولها و به حداقل رساندن عوارض سرطان و افزایش عمر بیمار استفاده میشود. به همین دلیل هم هست که رادیوتراپی خود دارای روشها و انواع متعدد است و هر نوع از آن در شرایط خاصی مورد استفاده قرار میگیرد. این پزشک مختصص فرد است که باید تشخیص دهد چه نوع از رادیوتراپی با چه دوزی و در چه بازههای زمانی برای بیمار لازم است. انواع رادیوتراپی میتواند شامل موارد زیر باشد:
رادیوتراپی خارجی:
رادیوتراپی خارجی به انواع رادیوتراپی گفته میشود که در آن امواج رادیواکتیو با ذرات پرانرژی از طریق دستگاههای رادیوتراپی و از خارج از بدن به سمت تومور تابانده میشود. روشهای رادیوتراپی خارجی که در ادامه آنها را معرفی خواهیم کرد همگی به عنوان درمانهای سرپایی شناخته میشوند که نیاز به بستری بیمار ندارند و بسته به تشخیص پزشک میتوانند هر روزه انجام گیرند.
رادیوتراپی داخلی:
رادیوتراپی داخلی به انواع رادیوتراپی گفته میشود که در آن یک شی ساتعکننده امواج رادیواکتیو به صورت یک ایمپلنت کوچک در داخل و یا نزدیک تومور در درون بدن کار گذاشته میشود تا تشعشعات از داخل و به صورت کاراتری باعث تخریب سلولهای سرطانی شوند. این روش به دلیل نزدیکی بیشتر منبع تولید پرتو به تومور، میتواند روشی هدفمند و موثر باشد؛ اما تنها زمانی انجام میگیرد که رادیوتراپی خارجی میسر واقع نشود و یا تومور در نزدیکی بافت حساس مغز باشد و احتمال آسیب به آن وجود داشته باشد.
رادیوتراپی سیستماتیک:
رادیوتراپی سیستماتیک نیز به نوعی رادیوتراپی داخلی است؛ با این تفاوت که در این روش، منبع تولید پرتو به صورت مایع وارد بدن شده و از طریق تزریق وریدی یا بلع، وارد جریان خون میشود و با آن که شدت پرتوزا بودن آن کمتر است، اما در تمام بدن به یک اندازه تاثیر میگذارد و با رسیدن به سلولهای تومورال، باعث تزلزل هسته و فروپاشی آنان خواهد شد. از این روش در تومورهای مغزی به ندرت استفاده میشود. همچنین تا دفع کامل تمام این مواد از بدن، باید موارد ایمنی را نسبت به اطرافیان بیمار حفظ نمود.
روشهای مختلف رادیوتراپی
آنچه درباره انواع رادیوتراپی گفته شد، دسته بندی کلی روشهای مختلف انجام این کار برای بیماران مختلف بود. اما روشهای مختلف انجام پرتو درمانی بسته به نوع دستگاه، روش انجام کار و استراتژی و کاربردها دسته بندی میشوند که در اینجا چند مورد از رایجترین آنها را به شما معرفی میکنیم:
رادیوتراپی حین جراحی:
رادیوتراپی حین جراحی یا Intraoperative Radiotherapy یک نوع از رادیوتراپی خارجی است و زمانی مورد استفاده قرار میگیرد که امکان خارج کردن کامل تومور با جراحی وجود نداشته باشد و یا به هر دلیلی امکان بازگشت آن وجود داشته باشد. در این صورت بعد از خارج کردن بافتهای سرطانی از محل تومور، یک دوز بالا از مواد پرتوزا با انرژی زیاد به طور مستقیم و با تمرکز کانونی دقیق، به محل تومور تابیده میشود تا سلولهای تومورال احتمالا باقی مانده را از بین ببرند. در این روش به کمک یک شیلد مخصوص، از بافتهای مغزی در معرض تابش محافظت میشود تا احتمال خطر عوارض جانبی به حداقل برسد.
رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی:
رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی 3D Conformal Radiation Therapy نوع دیگری از پرتودرمانی خارجی است که در آن با استفاده از اسکن سه بعدی CT و MRI و PET نقشههای سه بعدی مختلفی تهیه و سپس با استفاده از نرمافزارهای سه بعدی تحلیل و تطبیق داده میشوند تا نقشه سه بعدی دقیقی از مغز و محل قرار گیری تومور به دست بیاید. سپس بعد از مرحله شبیه سازی، با استفاده نرمافزار و دستگاه رادیوتراپی، با هدفگیری دقیق و دوزی بالاتر، پرتوهای درمانی به تومور تابیده میشوند. در این روش با تشخیص پزشک و در صورت نبود خطر میتوان دوز پرتوها را به قدری بالا برد که با یک الی دو بار پرتو درمانی تمامی سلولهای سرطانی نابود شوند و در این صورت به این شیوه، جراحی پرتوی نیز گفته خواهد شد.
پرتو درمانی به روش IMRT:
در روش Intensity-Modulated Radiation therapy که در اختصار IMRT خوانده میشود نیز نوع دیگری از پرتودرمانیهای سه بعدی تطبیقی است که در آن پرتوهای اشعه ایکس با شدتهای مخلتف و از زوایای مختلف به وجود مختلف تومور تابیده میشوند تا هدفمندی این روش از تمامیروشهای دیگر بیشتر و دقیقتر باشد. دوره درمان در این روش به صورت روزانه برای یک الی دو هفته است و عوارض آن نیز به دلیل تابش هدفمند و سه بعدی امواج به تومور ممکن است کمتر از دیگر روشها باشد. در این روش از شتابدهنده خطی موسوم به کولیماتور و چرخش 360 درجه دستگاه تابش به دور سر بیمار برای افزایش دقت تابش و دسترسی هر چه بهتر و همه جانبه به تومور استفاده میشود.
پرتودرمانی داخلی به روش Brachy Therapy:
این روش از رادیوتراپی همان کاشت ایمپلنت در نزدیکی توده سرطانی است که پیشتر به آن اشاره کردیم. در این روش با استفاده از جراحیهای نیمه تهاجمی مانند اندوسکوپی، ایمپلنتهای کوچکی که ممکن است شبیه رشته سیم، تیوب پلاستیکی، رشته، کپسول یا دانه باشند در درون بدن و در نزدیکی سلولهای تومورال کاشته میشوند تا تشعشعاتی با دوز کم اما به صورت مداوم از خود تراوش کنند و این سلولها را از بین ببرند.
پرتودرمانی داخل حفرهای:
روش پرتودرمانی حفرهای نوعی از رادیوتراپی داخلی است که به آن Intracavitary therapy نیز گفته میشود. این روش رادیوتراپی معمولاً برای تومورهایی استفاده میشود که دسترسی به محل تومور از یکی از حفرههای بدنی امکان پذیر باشد و ایمپلنت حاوی مواد تشعشع زا توسط یک اپلیکاتور در همین حفره جا ساز میشود. سرطان رحم، سرطان پستان، سرطان مثانه و انواع سرطان دهانی از جمله تومورهایی هستند که به این روش درمان میشوند.
رادیوتراپی هستهای (سیستمیک) :
رادیوتراپی سیستمیک روشی است که در آن مواد پرتوزا به صورت مایع وارد جریان خون میشوند و از این طریق به محل سرطان میرسند. در اغلب مواقع چنین روشی در صورتی مورد استفاده قرار میگیرد که سرطان وارد مرحله متاستاز شده باشد و پزشک معالج با چند توده سرطانی در چند نقطه از بدن یا سر روبرو باشد. همچنین برای سرطان تیروئید و لنفوم غیر هوچکینی بزرگسالان نیز ممکن است به دلیل عدم دسترسی آسان به تومور از این روش استفاده شود.
شبیه سازی در رادیوتراپی
یکی از مراحل مهم پیش از آغاز فرآیند رادیوتراپی، مرحله شبیه سازی است که هدف آن ترسیم یک نقشه درمانی دقیق شامل محل دقیق تومور، زوایای آن، جهت رشد توده، یافتن بافت یا سلولهای هدف، واکنش بدن شما نسبت به پرتوها و یافتن حساسیتهای احتمالی است. در حقیقت این روش ضمن ایجاد یک نقشه درمانی و یافتن بهترین دوز و بهترین زوایا برای پرتودرمانی، یک مرحله برای ایجاد آمادگی کامل شما نیز به شمار میآید که میتواند ذهنیت بیمار را برای درمان آماده سازد.
در مرحله شبیه سازی با استفاده از کلاه، شیلد، ماسک یا چانهبندهای مخصوصی سرِ بیمار بر روی یک تخت فیکس میشود و سپس تصویربرداریهای مختلفی انجام میگیرد و بر روی پوست بیمار یا کلاههای مخصوص علامتهای خاصی گذاشته میشود. فرآیند شبیه سازی ممکن است بین نیم ساعت الی یک و نیم ساعت طول بکشد و شما باید برای این مدت زمان آماده باشید. ثابت ماندن شما در حین فرآیند نقشه برداری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و تجهیزات موجود نیز به این امر کمک خواهند کرد. پس از نقشه برداری و تعیین شدن محل دقیق تابش پرتوها و همچنین علامتگذاری برای بیمار، تصاویر و نقشه راه در سیستم مرکز درمانی ذخیره میشود تا با هر بار مراجعه برای فراکسیون بعدی، اطلاعات شخص جهت انجام دقیق و صحیح فرآیند در دسترس باشد.
درصد موفقیت رادیوتراپی در درمان تومور مغزی
یکی از سوالات مبهمی که درباره رادیوتراپی مطرح میشود، درصد موفقیت آن است. این پرسش از این جهت مبهم است که مقصود از واژه موفقیت در آن دقیقاً مشخص نیست. گاهی هدف از رادیوتراپی تنها جلوگیری از گسترش بیشتر بیماری و کم کردن سرعت رشد آن است. در چنین شرایطی سطح پیشرفته بیماری امید چندانی برای درمان کامل باقی نمیگذارد و پزشکان با تایید بیمار و اطرافیان، تنها میتوانند با رادیوتراپی و آسیب به تومور باعث کاهش سرعت رشد و احتمالاً به تاخیر انداختن تبعات جانی بیماری شوند. در حالی که گاهی در تومورهای درجه یک و دو بیماری با پرتودرمانی به کلی درمان خواهد شد و حتی گاهی هدف از رادیوتراپی تنها حذف سلولهای باقی مانده احتمالی پس از عمل جراحی است. بنابراین باید بدانیم که مقصود از درصد موفقیت چیست و در چه جایی قصد داریم از آن استفاده کنیم؟
مورد بعدی که باید بدانیم آن است که پرتو درمانی نیز مانند هر روش درمانی دیگر، مادامی که تاثیرات مثبت و موثر خود را اثبات نکند، نمیتواند تاییدیههای لازم برای اجرا شدن بر روی بدن انسان را از سازمانهای نظارت پزشکی جهانی دریافت کند. این روش یک روش تایید شده است که میتواند به طور موثری موجب تخریب و نابودی سلولهای تومورال گردد؛ اما میزان تاثیرگذاری آن بستگی به شدت بیماری، میزان پیشرفت بیماری، محل قرارگیری تومور، تشخیص درست پزشک درباره دوز و تعداد جلسات، نزدیک بودن تومور به بافتهای حساس مغز، سلامت کلی بدن بیمار، واکنش بدن بیمار به فرآیند رادیوتراپی و بسیاری مسائل دیگر خواهد داشت.
با در نظر گرفتن تمام این نکات، میتوانیم به پژوهشی در سال 2016 استناد کنیم که درباره میزان اثرگذاری رادیوتراپی بر روی انواع سرطان انجام گرفته و نشان میدهد که حدود 30% از بیماران تحت درمان توسط این شیوه بهبود یافتهاند. بر اساس این پژوهش سرطان سینه با 40% بهبودی در صدر سرطانها قرار داشته و سرطان رکتوم با 3.8% کمترین تاثیر مثبت را از رادیوتراپی گرفته است. همچنین در این پژوهش اشاره شده که افراد بالای 70 سال بیشترین تاثیر مثبت را از رادیوتراپی دریافت میکنند. البته باید در نظر داشت که از زمان این پژوهش تا به امروز هم دستگاهها و هم روشهای پرتودرمانی به شدت دچار تحول و بهسازی شدهاند؛ بنابراین میتوان آمارها را حتی از این هم امیدوارکنندهتر دانست.
عوارض رادیوتراپی تومور مغزی
تومور مغزی یک بیماری صعبالعلاج است که درمان آن نیز عاری از رنج نخواهد بود. البته در روش رادیوتراپی هر چه آسیب به بافتهای جانبی کمتر باشد، عوارض کمتری نیز به همراه خواهد داشت. همچنین عوارض رادیوتراپی خارجی احتمالاً کمتر از رادیوتراپی داخلی است؛ مگر آن که محل قرارگیری تومور به گونهای باشد که پرتودرمانی خارجی خطر آسیب به بافتهای مغز را در پی داشته باشد. در این صورت پرتودرمانی داخلی به هر حال کمخطرتر خواهد بود. درمان به کمک پرتوهای پرانرژی اشعه ایکس میتواند عوارضی را به همراه داشته باشد که اجتنابناپذیر هستند، اما پزشک شما با تجویز داروهای جانبی سعی در کنترل یا کاهش این عوارض خواهد داشت. با این وجود ممکن است برخی از عوارض فهرست زیر شامل بیمار شود:
ضعف وبی رمقی:
احساس ضعف پس از انجام رادیوتراپی مغز یکی از رایجترین عوارض لحظهای و غیر ماندگار این روش درمانی است که با کمک داروهای تقویتی و رژیم غذایی مناسب تا حدودی قابل کنترل است.
ریزش مو و ریش:
یکی دیگر از عوارض اجتناب ناپذیر رادیوتراپی، ریزش مو و ریش (در آقایان) است که البته میزان آن نسبت به شیمیدرمانی کمتر بوده و گاهی تنها منجر به نازک شدن یا کمپشت شدن مو میشود. همچنین در برخی مواقع این ریزش به صورت سکهای و البته موقتی نمود مییابد که به مرور زمان جبران خواهد شد.
تاثیر بر روی عملکرد مغز:
در برخی مواقع ممکن است در صورت طولانی شدن فرآیند رادیوتراپی (از حیث تعداد جلسات) این درمان بر روی عملکرد مغز تاثیر بگذارد. در موارد نادری ممکن است ورم مغزی، اختلال در حافظه، سردرد و سرگیجه شدید یا حتی تشنج، حاصل این اثرگذاری منفی باشد.
لاغری مفرط:
یکی دیگر از علائم و عوارض ناخوشایند و غیر قابل اجتناب رادیوتراپی مغز، لاغری ناشی از ضعف بدنی است که علت آن نیز قرارگیری مکرر بدن در برابر امواج مضر اشعه ایکس است. البته که این مسئله نیز به مرور زمان و پس از بهبودی قابل جبران است؛ اما برای بسیاری ناخوشایند به نظر میآید.
تغییرات هورمونی:
در برخی از تومورهای مغزی مانند تومورهای مربوط به غدد هورمون ساز، پرتودرمانی ممکن است منجر به تغییراتی در سطح هورمونهای مختلف بدن شوند که بسته به نوع غده و نوع تومور خواهد داشت. این تغییرات هورمونی میتوانند خود عوارض دیگری داشته باشند که باید تحت نظر پزشک معالج باشد.
جمع بندی:
رادیوتراپی روشی درمانی برای تضعیف و نابودی سلولهای تومورال در مغز است که برای درمان انواع تومورهای مغزی به کار میرود و در این مطلب درباره آن به تفصیل صحبت کردیم. در پایان بخاطر داشته باشید که انتخاب بهترین پزشک مغز و اعصاب برای درمان تومور مغزی از اهمیت حیاتی برخوردار است و همه چیز از یک تشخیص و تجویز ایدهآل شروع میشود. همچنین به عنوان نکته پایانی به خاطر داشته باشید که رادیوتراپی خارجی به هیچ عنوان برای اطرافیان بیمار خطری ندارد و تنها در برخی از روشهای رادیوتراپی داخلی به توصیه پزشک لازم است اطرافیان بیمار نیز نکاتی را پیرامون فاصله ایمن از بیمار رعایت نمایند.
