مایع مغزی نخاعی چیست و چه نقشی در بدن دارد؟ از چه عناصری تشکیل یافته است؟ چگونه در بدن تولید می‌شود؟ آیا بیماری‌هایی در ارتباط با آن وجود دارد؟ و شاید سوالاتی از قبیل اینکه هدف پزشکان متخصص مغز و اعصاب از انجام آنالیز این مایع چیست؟ اگر در جستجوی اطلاعاتی در خصوص این پرسش‌ها هستید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب زیر را مطالعه کنید. در این مقاله، سعی کرده‌ایم تا اطلاعات کامل و جامعی را در ارتباط با این پرسش‌ها فراهم کنیم.
مغز و نخاع، سیستم عصبی مرکزی بدن را تشکیل می‌دهند. وظیفه‌ی سیستم عصبی مرکزی، کنترل و هماهنگی حرکت عضلات، عملکرد اندام‌ها، تفکر و برنامه‌ریزی پیچیده است. در داخل و اطراف فضاهای توخالی مغز و نخاع و در میان بافت لایه‌ای نازکی به نام مننژ، که به‌عنوان پوشش حفاظتی مغز و نخاع محسوب می‌شود، مایعی به نام مایع مغزی نخاعی، Cerebrospinal fluid (CSF) جریان دارد. این مایع، شفاف، بی‌رنگ و پلاسما مانند (اولترافیلترات پلاسما) است که کانال مرکزی نخاع، سیستم بطنی و فضای زیر عنکبوتیه را اِشغال می‌کند و به وسیله‌ی بافتی به نام شبکه‌ی مشیمیه ترشح و در فضاهای توخالی مغز ساخته می‌شود. نقش منابع دیگر در ترشح این مایع بسیار ناچیز عنوان شده است.
بر اساس فیزیولوژی سنتی، مایع مغزی نخاعی (CSF) ، به‌طور عمده به وسیله‌ی شبکه مشیمیه سنتز و تولید می‌شود. شبکه مشیمیه گروهی از مویرگ‌های خونی بالدار است که در سیستم بطنی قرار دارند. سپس، این مایع از طریق بطن‌ها، مخزن‌ها و فضای زیر عنکبوتیه گردش می‌کند تا به وسیله‌ی پرزهای عنکبوتیه به خون جذب شود. اما، مطالعات زیست‌شناسی سلولی و مولکولی و همچنین تصویربرداری عصبی نشان می‌دهد که فیزیولوژی CSF بسیار پیچیده‌تر از آن است که به وسیله‌ی فیزیولوژی سنتی تصور گردد. بر این اساس، گردش CSF نه تنها شامل جریانی مستقیم است، بلکه شامل حرکات ضربانی در سراسر مغز، همراه با تبادل مایع موضعی بین خون، مایع بینابینی و CSF است.
مایع مغزی نخاعی، به‌طور عمده توسط ساختاری به نام شبکه کوروئید در بطن‌های جانبی، سوم و چهارم تولید می‌شود و از طریق سوراخ بین بطنی، از بطن جانبی به بطن سوم جریان می‌یابد. لازم به ذکر است که بطن سوم و چهارم به یکدیگر متصل هستند و جذب CSF به جریان خون، از طریق ساختارهایی به نام پرزهای عنکبوتیه صورت می‌گیرد. هنگامی که فشار مایع مغزی نخاعی بیشتر از فشار وریدی باشد، این مایع، می‌تواند وارد جریان خون شود. با این حال، پرزهای عنکبوتیه به شیوه‌ی “دریچه‌های یک طرفه” عمل می‌کنند. اگر فشار CSF کمتر از فشار وریدی باشد، پرزهای عنکبوتیه اجازه‌ی عبور خون به سیستم بطنی را نمی‌دهند.
تبادل دوطرفه و مداوم مایع مغزی نخاعی در سد خونی مغزی می‌تواند باعث ایجاد سرعت جریانی شود که بسیار بیشتر از میزان تولید آن در مشیمیه است. گردش این مایع در اطراف عروق خونی که از فضای زیر عنکبوتیه نفوذ می‌کند، هم به‌عنوان مسیر تخلیه برای پاکسازی مولکول‌های زائد از مغز و هم به عنوان محلی برای تعامل سیستم ایمنی سیستمیک با مغز محسوب می‌شود.
آستروسیت‌ها (سلول‌های ستاره شکلی که نقش تغذیه و حفاظت سلول‌های عصبی را بر عهده دارند) ، آکواپورین‌ها (پروتئین‌های غشایی که نقش فراهم کردن منافذی برای عبور مولکول‌های آب از غشا را بر عهده دارند) و سایر ناقلان غشایی، از عناصر کلیدی در مایع مغز و هموستاز مایع مغزی نخاعی هستند. همچنین، گلوکز، پروتئین، لیپید و الکترولیت از جمله مواردی هستند که مواد غذایی ضروری سیستم عصبی مرکزی را فراهم می‌کنند.
عملکردهای فیزیولوژیکی مهم، از جمله رفع خستگی مغز در طول خواب، ممکن است وابسته به گردش مایع مغزی نخاعی در طول سیستم عصبی مرکزی باشد. اما، عملکرد اصلی و حیاتی CSF، حمایت و محافظت از مغز و نخاع در برابر ضربه، آسیب و حرکات ناگهانی است. از طرفی، سیستم عصبی مرکزی را شستشو می‌دهد و جهت کمک به کارکرد صحیح آن، مواد زائد را خارج می‌سازد و از طریق مجاری لنفاوی که در مجاورت مجرای بویایی وجود دارد به گردش خون لنفاوی تخلیه می‌شود. در بزرگسالان جوان، ترشح ثابت این مایع، در طول 24 ساعت، به 4 تا 5 بار تجدید کامل آن کمک می‌کند و در افراد بزرگسال، روزانه بین 400 تا 600 میلی‌لیتر CSF تولید می‌شود. میزان حجمی این مایع در بزرگسالان، 150 میلی‌لیتر است که با توزیع 125 میلی‌لیتر در فضاهای زیر عنکبوتیه و 25 میلی‌لیتر در داخل بطن‌های مغزی تخمین زده می‌شود.
الف. نقش حفاظتی
وزن تخمینی مغز حدود 1500 گرم است و مایع مغزی نخاعی به عنوان پشتیبان از اعمال هرگونه آسیب به جمجمه استخوانی جلوگیری می‌کند. عدم وجود این مایع، موجب می‌شود تا برخورد هرگونه آسیب جزئی به سر منجر به آسیب شدید مغزی شود.
ب. هموستاز
حجم مایع مغزی نخاعی و اجزای بیوشیمیایی موجود در آن، نقش حیاتی هموستاتیک را برای مغز ایفا می‌کنند، یعنی در تنظیم سیستم انعقادی نقش دارد؛ دمای ذاتیCSF را ثابت نگه می‌دارد و فشار طبیعی آن را که برای حفظ خونرسانی طبیعی مغز ضروری است، حفظ می‌کند.
ج. عملکرد سیستم ایمنی
مایع مغزی نخاعی حاوی ایمونوگلوبولین‌ها و سلول‌های تک هسته‌ای گلبول‌های سفید است که باعث تولید پروتئین‌های تنظیم‌کننده‌ی ایمنی و سلول‌های گلبول سفیر ریزه‌خوار می‌شود.
این آنالیز، شامل مجموعه آزمایش‌های تشخیصی است که به بررسی مایع مغزی نخاعی می‌پردازد و در تشخیص بیماری‌ها و شرایطی که بر مغز و نخاع تأثیر می‌گذارد، کمک کننده است. در این آزمایش‌ها، سطوح پروتئین‌های مایع از جمله پروتئین آلبومین و IgG/albumin بررسی می‌گردد تا به تشخیص بیماری‌های عفونی مغز و نخاع، از جمله مننژیت و آنسفالیت، تست‌های CSF برای عفونت‌ها، گلبول‌های سفید، باکتری‌ها و سایر مواد موجود در آن، اختلالات خودایمنی، مانند سندرم گیلن باره و مولتیپل اسکلروزیس (MS) ، خونریزی مغزی و تومورهای مغزی کمک کند. برخی از عفونت‌ها، مانند مننژیت ناشی از باکتری، جزو موارد اورژانسی و تهدیدکننده‌ی زندگی هستند. اگر جراح مغز و اعصاب مشکوک به مننژیت باکتریایی یا عفونت جدی دیگری باشد، ممکن است قبل از تایید تشخیص، برای بیمار دارو تجویز کند. در ادامه به چند نمونه از مشکلاتی که با استفاده از آنالیز مایع مغزی نخاعی تشخیص داده می‌شود، پرداخته خواهد شد.
نشت مایع مغزی نخاعی از بینی وضعیتی است که در آن مایع مغزی نخاعی می‌تواند از طریق سوراخی در فضای زیر عنکبوتیه خارج شود و زمانی رخ می‌دهد که مایع اطراف مغز و نخاع از جایگاه خود خارج شود و یا به اصطلاح نشت کند. حجم CSF از دست رفته، در نشت مایع نخاعی بسیار متغیر است و از مقادیر ناچیز تا بسیار قابل توجهی تغییر می‌کند. اگر میزان نشت این مایع زیاد باشد، می‌تواند علائم شدیدی ایجاد کند که روند زندگی فرد را با مشکل مواجه سازد. در برخی از موارد، نشت CSF می‌تواند با بیماری‌های دیگر، از جمله می‌گرن، عفونت سینوسی یا آلرژی، به اشتباه تشخیص داده شود.
کاهش گردش مایع مغزی نخاعی ممکن است به تجمع موادی که حاصل سوخت و ساز سلول‌های بدن است منجر گردد که این تجمع به سلول‌های عصبی آسیب زده و منجر به پیری آنها می‌شود. عدم تعادل در سنتز و جذب یا انسداد گردش خون منجر به تجمع CSF و افزایش فشار داخل جمجمه و هیدروسفالی می‌شود.
هیدروسفالی، نوعی وضعیت پاتولوژیک است که از تجمع غیرطبیعی مایع مغزی نخاعی، انسداد جریان یا کاهش جذب ایجاد می‌گردد. بطن‌ها به منظور انطباق با افزایش حجم بالای CSF، افزایش حجم می‌یابند و به‌طور بالقوه با فشار دادن بافت‌های اطراف بطنی، بر روی جمجمه استخوانی، باعث آسیب به مغز می‌شوند. هیدروسفالی ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد.
مننژیت وضعیتی است که در آن پرده‌های مغز و مایع مغزی نخاعی ملتهب می‌شوند. دو دسته مننژیت وجود دارد: نوع آسپتیک و نوع باکتریال. مننژیت از نوع آسپتیک می‌تواند توسط عواملی مانند قارچ‌ها، داروها و متاستاز سرطان ایجاد شود، اما اکثر موارد مننژیت آسپتیک توسط ویروس‌ها ایجاد می‌گردند. در نوع باکتریال مننژیت، همانطور که از نام آن مشخص است، باکتری‌ها در ایجاد التهاب نقش دارند.
مایع مغزی نخاعی از طریق سوراخی که در قسمت کمر ایجاد می‌گردد، جمع‌آوری می‌شود. در این روش، پزشک متخصص با استفاده از کرم بی‌حس‌کننده و تزریق ماده‌ی بی حس‌کننده، سوزن نازک و توخالی را بین دو مهره در قسمت تحتانی ستون فقرات قرار می‌دهد و مقدار کمی از این مایع را برای بررسی خارج می‌کند. در طول انجام این کار که معمولاً حدود 5 دقیقه طول می‌کشد، بیمار باید بی‌حرکت باشد. در پایان کار، ممکن است پزشک از بیمار بخواهد تا به مدت یک یا دو ساعت بعد از عمل، به پشت دراز بکشد تا از بروز سردرد احتمالی جلوگیری شود.
در این مطلب، در خصوص آشنایی با ماهیت مایع مغزی نخاعی، کارکرد آن در بدن و استفاده از آنالیز آن برای تشخیص بیماری‌های سیستم عصبی توضیح داده شد. این مایع، متشکل از پروتئین‌ها، سلول‌های ایمنی، الکترولیت‌ها و مواد مغذی است که با جریان یافتن در طول سیستم عصبی و بطن‌های مغزی، وظایف تغذیه‌ای، بازیابی و دفع سلول‌های مضر از سیستم عصبی و تخلیه‌ی آنها به سیستم لنفاوی را بر عهده دارند. همانطور که گفته شد اگر سیستم عصبی دچار هرگونه التهاب، عفونت و یا آسیبی شود، نُمود آن در مایع مغذی نخاعی به‌صورت وجود پروتئین‌های خاص، سلول‌های خونی و التهابی و یا وجود انگل‌ها و پارازیت‌ها و یا تغییرات حجمی مایع آشکار می‌گردد.
