
مننژیت نوعی عفونت و التهاب در قسمت مایع و غشاهای اطراف مغز و نخاع است. التهاب ناشی از مننژیت، معمولاً منجر به بروز علائمی مانند سردرد، تب و سفتی در ناحیه گردن میشود. میکروارگانیسمهای مختلفی از جمله ویروسها، باکتریها، انگلها و قارچها در این بیماری نقش دارند. آمارها نشان میدهد که بیشترین موارد مربوط به بیماری مننژیت در ایالات متحده مشاهده شده است. در برخی افراد، ممکن است مننژیت در عرض چند هفته و بدون درمان بهبود یابد. اما برخی دیگر نیاز به تجویز اضطراری آنتیبیوتیک توسط پزشک دارند و در صورت عدم درمان ممکن است منجر به مرگ شوند. در نتیجه، درمان زودهنگام مننژیت میتواند از عوارض جدی بیماری جلوگیری کند. در ادامه این مطلب، با دانستنیهای این بیماری بیشتر آشنا میشویم.
علائم مننژیت
علائم اولیه مننژیت ممکن است مشابه بیماری آنفولانزا باشد. از اینرو، علائم ممکن است طی چند ساعت یا چند روز ایجاد شود. علائم احتمالی این بیماری در افراد بالای دو سال عبارتند از: تب شدید و ناگهانی، گرفتگی عضله گردن، سردرد شدید، حالت تهوع یا استفراغ، احساس گیجی یا عدم تمرکز، تشنج، خوابآلودگی یا مشکلات در خواب، حساسیت به نور، بیاشتهایی و تشنگی. در برخی موارد، مانند مننژیت مننگوکوکی ممکن است بثورات پوستی مشاهده شود. علائم در نوزادان و افراد زیر دو سال ممکن است شامل: تب شدید، گریه مداوم، خوابآلودگی شدید یا تحریکپذیر بودن، مشکلات عدم بیدار شدن از خواب، بیتحرکی یا تنبل بودن، عدم بیداری برای غذا خوردن، تغذیه ضعیف، استفراغ، برآمدگی در نقطه نرم بالای سر نوزاد، سفتی در بدن و گردن باشد. فراهم کردن آسایش برای نوزادان مبتلا به مننژیت ممکن است سخت باشد. برای مثال، حتی زمانی که والدین، کودک را در آغوش میگیرند، ممکن است بیشتر گریه کند.
علل بروز مننژیت
علاوه بر میکروارگانیسمهای مختلفی که ممکن است موجب مننژیت شوند، هر گونه جراحات، سرطان و داروهای خاص نیز میتوانند باعث این بیماری شود. دانستن اینکه علت دقیق مننژیت مربوط به چه موردی است، بسیار مهم است. زیرا، روش درمان بسته به علت آن میتواند متفاوت باشد. شایعترین علت بیماری مننژیت، مربوط به عفونتهای ویروسی است؛ پس از آن، عفونتهای باکتریایی و در موارد نادر، عفونتهای قارچی و انگلی نقش دارند.
مننژیت باکتریایی
باکتریهایی که وارد جریان خون میشوند، میتوانند به مغز و نخاع وارد و موجب مننژیت باکتریایی گردند. از طرف دیگر، مننژیت باکتریایی زمانی رخ میدهد که باکتریها مستقیماً به مننژها حمله کنند. موضوعی که میتواند ناشی از عفونت گوش یا سینوس، شکستگی جمجمه و به ندرت به دلیل انجام برخی از جراحیها باشد. مننژیت باکتریایی، بیماری جدی است و اگر پزشک فوراً بیمار را تحت درمان آنتیبیوتیک قرار ندهد، ممکن است بیمار در عرض چند روز فوت شود. همچنین، هر گونه تاخیر در درمان، میتواند خطر آسیب دائمی مغز را افزایش دهد. چندین گونه از باکتریها میتوانند باعث مننژیت باکتریایی شوند که معمولاً عبارتند از:
- استرپتوکوک نومونیه. این باکتری، متداولترین عامل بیماری مننژیت باکتریایی در نوزادان، کودکان خردسال و بزرگسالان در ایالات متحده محسوب میشود. استرپتوکوک نومونیه، بیشترین عامل ایجاد ذاتالریه، عفونت گوش و یا سینوس است. البته، تزریق واکسن میتواند به پیشگیری از این عفونت کمک کند.
- نایسریا مننژیتیدیس. این باکتری باعث ایجاد مننژیت باکتریایی به نام مننژیت مننگوکوکی میشود و معمولاً دستگاه تنفسی فوقانی را درگیر میسازد. اما، وقتی وارد جریان خون شود، میتواند باعث مننژیت مننگوکوکی گردد. عفونتی بسیار مسری که عمدتاً نوجوانان و جوانان را درگیر میسازد و ممکن است باعث ایجاد اپیدمیهای محلی در خوابگاهها، مدارس شبانهروزی، پایگاههای نظامی و مکانهایی که افراد به صورت دستهجمعی زندگی میکنند، شود. واکسن میتواند به جلوگیری از این عفونت کمک کند. حتی در صورت تزریق واکسن، هر فردی که در تماس نزدیک با فرد مبتلا به مننژیت مننگوکوکی بوده است، باید آنتیبیوتیک خوراکی را برای پیشگیری از بیماری دریافت کند.
- هموفیلوس آنفولانزا. زمانی عامل اصلی مننژیت باکتریایی در کودکان، هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b، بود. اما، واکسنهای جدید تعداد ابتلا به این نوع مننژیت را به حداقل رسانده است.
- لیستریا مونوسیتوژنز. این باکتری، در پنیرهای غیرپاستوریزه، هات داگ و گوشت یافت میشود. زنان باردار، نوزادان، افراد مسن و افرادی که ضعف سیستم ایمنی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این باکتری هستند. در دوران بارداری، لیستریا میتواند از جفت عبور کند. بنابراین، عفونت به این باکتری، به خصوص در اواخر بارداری ممکن است برای جنین کشنده باشد.
مننژیت ویروسی
مننژیت ویروسی معمولاً خفیف است و اغلب خود به خود از بین میرود. بیشترین موارد ابتلا به مننژیت در ایالات متحده، به وسیله گروهی از ویروسها به نام انترو ویروس ایجاد میشود که بیشتر در اواخر تابستان و اوایل پاییز دیده میشوند. ویروسهایی که میتوانند موجب مننژیت ویروسی شوند شامل: ویروس هرپس سیمپلکس، اچ آی وی، ویروس اوریون، ویروس نیل غربی و… هستند.
مننژیت مزمن
این نوع مننژیت، طولانی مدت است و میتواند به وسیله ارگانیسمهایی با رشد آهسته مانند قارچها و مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد شود. آنها به غشاها و مایع اطراف مغز حمله میکنند. مننژیت مزمن در مدت زمان دو هفته یا بیشتر ایجاد میشود و علائم آن مشابه مننژیت حاد است و به صورت ناگهانی رخ میدهد. مواردی از جمله سردرد، تب و استفراغ از علائم این نوع مننژیت است.
- مننژیت قارچی. این نوع مننژیت، در ایالات متحده رایج نیست. ممکن است چیزی شبیه مننژیت حاد باکتریایی باشد. این بیماری، اغلب با تنفس اسپورهای قارچی که ممکن است در خاک، چوبهای پوسیده و فضولات پرندگان یافت شود، ایجاد میشوند. مننژیت قارچی از فردی به فرد دیگر منتقل نمیشود.
- مننژیت کریپتوکوکی. این نوع بیماری، شکل قارچی شایع بیماری مننژیت است و افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیفی هستند، مانند بیماران مبتلا به ایدز را درگیر میسازد. اگر داروی ضدقارچ، تاثیری بر روند درمان آن نداشته باشد، میتواند منجر به مرگ فرد شود.
- مننژیت انگلی. نوع نادری از مننژیت، به نام ائوزینوفیلیک به وسیله انگلها ایجاد میشوند. همچنین، مننژیت انگلی میتواند در اثر عفونت کرم نواری یا مالاریا در مغز ایجاد شود. انگلهای اصلی که باعث مننژیت میشوند، معمولاً حیوانات را آلوده میکنند و انسانها با خوردن غذاهای آلوده به این انگلها آلوده میشوند. مننژیت انگلی بین افراد سرایت نمیکند.
- مننژیت آمیبی. نوع نادری است که گاهی از طریق شنا در آبهای شیرین، به فرد سالم منتقل میشود و میتواند تهدیدی برای زندگی فرد باشد.
سایر علل مننژیت
مننژیت میتواند به دلایل غیرعفونی از قبیل برخی واکنشهای شیمیایی، آلرژی دارویی، برخی از انواع سرطان و بیماریهای التهابی مانند سارکوئیدوز ایجاد شود.
عوامل خطر
عوامل خطر مننژیت عبارتند از:
- نادیده گرفتن واکسیناسیون در دوران کودکی یا بزرگسالی که میتواند خطر ابتلا به مننژیت را افزایش دهد.
- بیشتر موارد مننژیت ویروسی در کودکان کمتر از 5 سال رخ میدهد و مننژیت باکتریایی در افراد زیر 20 سال شایع است.
- زندگی در محیط اجتماعی از قبیل افرادی که در خوابگاهها، مدارس شبانهروزی و مراکز مراقبت از کودکان هستند، بیشتر در معرض خطر مننژیت مننگوکوکی قرار دارند. این موضوع، احتمالاً به این دلیل است که باکتری از راه تنفسی پخش میشود و به سرعت در افراد دیگر پخش میشود.
- بارداری خطر عفونت ناشی از باکتری لیستریا را که باعث مننژیت میشود، افزایش میدهد. این عفونت، خطر سقط جنین، مردهزایی و زایمان زودرس را افزایش میدهد.
- افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف، اختلال مصرف الکل، دیابت و افرادی که از داروهای سرکوبکننده سیستم ایمنی و عواملی که بر سیستم ایمنی بدن تأثیر میگذارند، مصرف میکنند، بیشتر در خطر ابتلا به مننژیت قرار دارند.
- بیمارانی که جراحی طحال انجام دادهاند، بیشتر در خطر ابتلا به مننژیت قرار دارند و جهت کاهش خطر ابتلا باید واکسینه شوند.
عوارض مننژیت
عوارض مننژیت میتواند شدید و یا خفیف باشد. هر چه فرد مبتلا به مننژیت، مدت طولانیتری (بدون آنکه درمان شود) ، درگیر این بیماری باشد، احتمال خطر تشنج و آسیب دائمی عصبی از جمله: از دست دادن شنوایی، مشکلات حافظه، ناتوانی در یادگیری، ضربه مغزی، مشکلات حرکتی، تشنج، نارسایی کلیه، شوکه شدن و مرگ در او بیشتر خواهد بود. با درمان سریع، حتی افراد مبتلا به مننژیت شدید نیز میتوانند بهبود یابند.
تشخیص مننژیت
مننژیت بر اساس سابقه پزشکی، معاینات بالینی و آزمایشهای زیر تشخیص داده میشود:
- کشت خون. بررسی نمونه خون از لحاظ رشد میکروارگانیسم؛ همچنین، قرار دادن نمونه خون روی لام، رنگآمیزی و بررسی آن زیر میکروسکوپ.
- تصویربرداری. با انجام CT اسکن و MRI هرگونه تورم یا التهاب ناشی از مننژیت مشخص میشود.
- آزمایش مایع مغزی نخاعی. اگر مایع مغزی نخاعی دارای سطح قند پایین و تعداد گلبولهای سفید و پروتئین بالا باشد، نشانه مننژیت است.
پیشگیری از مننژیت
باکتریها یا ویروسهای رایجی که موجب مننژیت میشوند، از طریق سرفه، عطسه، بوسیدن، یا استفاده از وسایل مشترک مثل غذا خوردن در ظروف مشترک، مسواک یا سیگار پخش میشوند. مراحل زیر میتواند به پیشگیری از مننژیت کمک کند:
شستشوی دستها. شستن دقیق دستها به جلوگیری از انتشار میکروبها کمک میکند. باید به کودکان آموخت تا قبل از غذا خوردن و بعد از استفاده از توالت، گذراندن وقت در مکانهای عمومی شلوغ یا نوازش حیوانات، مرتب دستهای خود را بشویند. نحوه صحیح شستشوی دستها را باید به کودکان آموخت.
رعایت بهداشت. از به اشتراک گذاشتن نوشیدنی، غذا و ظروف غذاخوری با دیگران باید اجتناب نمود و در هنگام سرفه یا عطسه، باید حتماً جلوی دهان و بینی را پوشاند.
سبک زندگی سالم. استراحت کافی، ورزش منظم و مصرف رژیم غذایی سالم با مقدار زیاد میوه، سبزیجات و غلات کامل، به حفظ سیستم ایمنی بدن کمک میکند.
مراقبت در بارداری. زنان باردار باید مراقب غذایی که مصرف میکنند، باشند. خطر ابتلا به عفونت لیستریا، با پختن گوشتهایی از جمله هات داگ و گوشت تا دمای 74 درجه سانتیگراد کاهش مییابد. همچنین، باید از مصرف پنیرهایی که از شیر غیر پاستوریزه تهیه شده است، خودداری نمود. پنیرهایی باید انتخاب شوند که به وضوح بر روی آن نوشته شده باشد از شیر پاستوریزه تهیه شده است.
واکسیناسیون. برخی از اشکال مننژیت باکتریایی با واکسیناسیونهای زیر قابل پیشگیری هستند:
- واکسن هموفیلوس آنفلوانزا نوع B. سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماریها (CDC)، تزریق این واکسن را برای کودکان از حدود 2 ماهگی توصیه میکنند. این واکسن همچنین برای برخی از بزرگسالان از جمله افرادی که به بیماری سلول داسی شکل یا ایدز مبتلا هستند و کسانی که جراحی طحال داشتهاند، توصیه میشود.
- واکسن مزدوج پنوموکوک (PCV13 یا PCV15) . این واکسنها، همچنین بخشی از برنامه واکسیناسیون روتین و توصیه شده CDC برای کودکان کمتر از 2 سال است. دوزهای اضافی برای کودکان بین 2 تا 5 سال که در معرض خطر بالای بیماری پنوموکوک هستند، از جمله کودکانی که بیماری مزمن قلبی، ریوی یا سرطان دارند، توصیه میشود.
- واکسن پلی ساکارید پنوموکوک (PPSV23) . کودکان بزرگتر و بزرگسالانی که نیاز به محافظت در برابر باکتریهای پنوموکوک دارند، ممکن است این واکسن را دریافت کنند. CDC واکسن PPSV23 را برای همه بزرگسالان بالای 65 سال توصیه میکند. برای بزرگسالان جوانتر و کودکان بالای 2 سال که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند یا به بیماریهای مزمن مانند بیماری قلبی، دیابت یا کم خونی داسی شکل مبتلا هستند و یا افرادی که طحال ندارند، توصیه میشود.
- واکسن مزدوج مننگوکوک. CDC تزریق یک دوز واکسن را به کودکان 11 تا 12 ساله توصیه میکند و یک دوز واکسن تقویتکننده را در سن 16 سالگی توصیه میکند. این واکسن، به کودکان بین 2 ماه تا 10 سال که در معرض خطر بالای مننژیت باکتریایی هستند یا در ارتباط با فرد مبتلا به این بیماری قرار دارند، تزریق میشود. همچنین، واکسینه کردن افراد سالمی که قبلاً واکسینه نشدهاند و در معرض شیوع بیماری قرار دارند، توصیه میشود.
- واکسن سروگروپ B مننگوکوک. این واکسن برای بزرگسالان و کودکان 10 سال و بالاتر از آن که در معرض خطر ابتلا به بیماری مننگوکوک قرار دارند، توصیه میشود؛ شامل بزرگسالان و کودکان مبتلا به سلول داسی شکل که طحال آنها آسیبدیده یا با جراحی برداشته شده است. همچنین، افراد مبتلا به اختلالات ایمنی نادر، افرادی که از داروهای خاصی استفاده میکنند یا در جمعیتی هستند که شیوع بیماری مننگوکوکی سروگروپ B وجود دارد، این واکسن توصیه شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر فردی به یک یا چند مورد از علائم مربوط به بیماری مننژیت از قبیل تب، سردرد شدیدی که درمان نشود، گیجی، استفراغ و گرفتگی گردن مبتلا باشد، باید به پزشک مراجعه کند. در صورت تشخیصِ پزشک، ممکن است ارجاع به متخصص مغز و اعصاب انجام شود. همچنین، اگر کسی در معرض ارتباط با فرد مبتلا به مننژیت قرار گرفت، ممکن است برای پیشگیری از ابتلا به عفونت، نیاز به مصرف دارو داشته باشد. پس، بهتر است هر چه سریعتر به پزشک مراجعه شود.