تشنج چیست ؟ تشخیص ، پیشگیری و درمان

آنچه در ذهن همگان از تشنج وجود دارد این است که فردی ناگهان بر روی زمین می افتد و دچار حرکات ناگهانی و شدید و بی اختیار در دستها و پاها می‌شود. درست است در شایعترین شکل تشنج چنین چیزی مشاهده می‌گردد اما تعریف تشنج و انواع آن فراتر از اینهاست.

تشنج چیست ؟

تشنج به معنی فعالیت الکتریکی شدید و گسترده در قسمت یا تمام مغز به صورت غیر عادی است. ممکن است این حالت سبب از دست رفتن هوشیاری شود و یا حتی فرد هوشیاری خود را حفظ کند. و ممکن است تشنج یکبار یا بارها و بارها اتفاق بیفتد.
علل مختلفی برای تشنج وجود دارد که از شایعترین علتها میتوان به موارد زیر اشاره کرد: تومورهای مغزی، سکته مغزی، خونریزی مغزی، تجمع مایع غیرطبیعی در مغز مثل هیدروسفالی، ضربه به سر، عفونت مغز، آنوریسم ها و کلافه‌های شریانی وریدی و سایر اختلالات عروقی، اختلالات مادرزادی در مغز، تب در کودکان و در نهایت اختلال در الکترولیتها و مواد معدنی خون در اثر مشکلات کلیوی و کبدی و …

همانطور که می‌بینید لیست این علتها محدود نیست و با بروز تشنج لازم است برای پیدا کردن علت آن بررسی دقیق و مفصلی صورت گیرد.

حال که به این برداشت از علت تشنج رسیدیم میتوان صرع را تعریف کرد: در واقع صرع به معنی بروز تشنج به صورت مکرر در فرد است که معمولا در بررسی‌ها علتی برای آن پیدا نمی‌شود. تشنج و صرع بیماری لاعلاجی نیستند و اکثر افراد مبتلا مشکلی با زندگی عادی ندارند و بر خلاف آنچه تصور اکثر مردم است تداخلی بین بیماری صرع و ازدواج وجود ندارد و او میتواند زندگی عادی داشته باشد و بچه‌دار شود اما لازم است درمان دارویی خود را پیگیری کند تا تشنج در وی اتفاق نیفتد. شما میتوانید برای اطمینان خاطر از کنترل بودن بیماری قبل از ازدواج با پزشک معالج مشورت کنید؛ اما آنچه واضح است این است که ازدواج سبب کنترل بیماری نمی گردد و کنترل بیماری با پیگیری درمان و مصرف دقیق داروها مهیا میشود.

انواع تشنج و علائم تشنج چیست؟

تشنج میتواند با از دست رفتن هوشیاری همراه باشد و یا بیمار هوشیاری خود را حفظ کند و ممکن است قسمتی از بدن یا قسمتی از عملکرد مغز را مختل کند.
در مواردی که هوشیاری بطور کامل از دست میرود معمولا فرد به روی زمین می‌افتد، حرکات شدید در دستها و پاها دارد و تنفس وی دچار مشکل شده و به سختی و با صدای “خر خر” نفس میکشد. معمولا در یک یا دو دقیقه این حالت برطرف میگردد اما ممکن است به طول انجامد که طبیعتا خطرناک تر و مهمتر خواهد بود.
اگر فرد هوشیاری خود را از دست ندهد ممکن است انواع علائم مربوط به عملکرد هر قسمت از مغز را داشته باشد مثل: حرکت غیر عادی در یک دست یا یک پا، توقف تکلم، خیرگی به یک نقطه، گزگز در قسمتی از بدن، احساس بوی بد یا طعم عجیب، حرکت تکراری در یک اندام مثلا مالش مکرر چشم یا خارج کردن مکرر زبان از دهان و …

همانطور که میبینید این علائم هم بسیار متفاوت و هم گسترده هستند اما با دانستن آنها میتوان‌زودتر از این اتفاق مطلع شد و به متخصص مغز و اعصاب یا جراح مغز و اعصاب مراجعه کرد.

نکته جالب و مهم تر این است که گاهی یکی از این علائم در فرد بروز میکند و بعد تشنج شدیدتری اتفاق می‌افتد؛ در واقع فرد قبل از بیهوش شدن از بروز تشنج طی ثانیه‌های بعدی مطلع خواهد شد که به این علائم قبل از تشنج “اورا” میگویند.

علت تشنج و صرع چگونه تشخیص داده میشود؟

برای پیدا کردن علت لازم است بررسی دقیق و کاملی صورت گیرد، مثل انجام ام آر آی، نوار مغزی، آزمایش خون، آزمایش مایع مغزی نخاعی و حتی بستری چند روزه جهت چک کردن مداوم بیمار از نظر پیدا کردن نوع دقیق تشنج و علت بروز آن.

تب و تشنج

بروز همزمان تب و تشنج ترکیب خیلی نادری نیست و معمولا در کودکان رخ میدهد. وقتی کودک به هر دلیل دچار تب نسبتا بالا میشود ممکن است تشنج بروز کند اما لزوما به معنی وجود بیماری خاصی در مغز نیست. گرچه باز هم بررسی لازم است اما در مجموع این اتفاق خیلی هم جای نگرانی ندارد و در اکثر موارد با کنترل تب در مرحله اول و پیشگیری از تکرار آن در آینده برطرف میگردد و با افزایش سن کودک خطر آن کمتر شده و دیگر رخ نخواهد داد. گاهی با صلاحدید متخصص مغز و اعصاب لازم است تا مدتی از داروی خوراکی برای جلوگیری از تکرار آن استفاده شود.

در صورت بروز تشنج در یکی از اطرافیان چه باید کرد؟

شاید مهمترین نکته این باشد که مضطرب نشوید، نترسید و خونسردی خود را حفظ کنید؛ از فرد دیگری برای اطلاع به اورژانس کمک بگیرید؛ فرد مبتلا را به پهلو بچرخانید تا ترشحات دهان وی خارج شود و باعث انسداد راه هوایی او نگردد؛ عینک و دندان مصنوعی وی را بردارید و مراقب باشید اجسام اطراف باعث آسیب به سر و اندامهای فرد در حالی که حرکات شدید دارند نشوند اما ممانعت از حرکات اندامها با ایجاد فشار شدید روی آنها بی فایده و حتی مضر است و اینکه از خوراندن هر نوع مواد غذایی یا آب و حتی دارو به وی خودداری کنید چون ممکن است باعث وارد شدن آنها به مجاری هوایی و خفگی بیمار شود. معمولا تشنج بیش از یکی دو دقیقه ادامه نمی‌یابد اما اگر طولانی‌تر شد برای رساندن او به مرکز درمانی تعجیل بیشتری کنید.

عوارض تشنج

با توجه به اینکه تحریک الکتریکی همزمان تعداد زیادی از سلولهای مغزی سبب تشنج میشود، تکرار آن ممکن است به این سلولها آسیب بزند، درست مانند لامپی که مکرر و نامنظم روشن و خاموش شود؛ طبیعتا این لامپ بعد مدتی می‌سوزد. برای جلوگیری از آسیب سلولهای مغزی باید از تکرار تشنج جلوگیری کرد که این در واقع همان درمان صرع است.

درمان تشنج و درمان صرع چه تفاوتی دارند؟ آیا بیماری صرع درمان قطعی دارد؟

درمان تشنج به معنی تجویز داروهای ضدتشنج برای کنترل آن در مرکز درمانی است، در واقع داروی تزریقی به بیمار تجویز می‌شود تا تشنج او کنترل شده و تکرار نشود. اما اگر با تکرار تشنج و در واقع با بیماری صرع مواجه باشیم، هدف درمان پرهیز از تکرار تشنج در آینده و یا به حداقل رساندن این تکرار است چرا که در موارد نادری علیرغم درمانهای کامل، باز هم تشنج بیمار تکرار میشود.
درمان اصلی تشنج و صرع درمان دارویی است؛ تعداد زیادی دارو برای پیشگیری از تشنج وجود دارند که به صلاحدید پزشک یک یا چند دارو بکار گرفته میشود. شایعترین این داروها، فنی‌توئین، والپروآت سدیم، لوتیراستام، فنوباربیتال، کاربامازپین و توپیرامات نام دارند. رعایت نظم مصرف و دقت در استفاده از داروها کلید موفقیت این درمان است. این درمان دارویی ممکن است طولانی مدت انجام شود و یا بعد از یکی دو سال با تشخیص متخصص مغز و اعصاب کم یا قطع شوند. فراموش نکنید که قطع خودسرانه این داروها بسیار خطرناک و برای موفقیت درمان مانعی بزرگ است. درمان دارویی چه چند ماه و چه چندین سال باید تحت نظر پزشک ادامه پیدا کند؛ زندگی سالم و طبیعی و درمان موفق بیماری صرع در گرو مصرف دقیق داروها برای پرهیز از تکرار تشنج است.

در مواردی درمانهای دارویی موفق نیستند و در مواردی که علت تشنج وجود تومور مغزی یا ضایعه عروقی مغزی باشد طبیعتا جراحی مطرح میشود.جراحی تومور مغزی یا هر ضایعه دیگر که مسبب تشنج باشد در بسیاری موارد بیماری را کنترل میکند گرچه ممکن است بعد از عمل هم لازم باشد تا مدتی داروی ضدتشنج مصرف گردد. برخی عملهای جراحی هم وجود دارند که در آنها ارتباط غیرطبیعی قسمتهای مختلف مغز قطع میشود تا جریان الکتریکی غیر عادی که باعث تشنج میگردد برقرار نشود. در بعصی عملها هم الکترود الکتریکی برای کنترل این جریانات داخل مغز یا روی یکی از عصبهای خروجی از مغز در گردن قرار داده میشود که با تحریک الکتریکی مانع تحریک غیرطبیعی سلولهای عصبی گردد.
نمیتوان گفت درمان قطعی برای صرع وجود دارد یا خیر زیرا در برخی بیماران با مصرف دارو طی مدت زمانی تحت نظر پزشک بیماری کنترل شده و با قطع مناسب و به موقع دارو تشنج دیگر تکرار نمیشود و از طرفی هم در برخی افراد لازم است مثل مبتلایان به بیماریهایی مثل دیابت یا فشار خون، داروهای ضدصرع سالهای طولانی مصرف شوند.

بیماری صرع و بارداری

گرچه همانطور که ذکر شد بانوان مبتلا به صرع معمولا منعی برای بارداری ندارند اما نکته بسیار مهمی را باید مد نظر داشت: برخی داروهای ضد تشنج سبب اختلالات جدی مادرزادی در نوزاد میشوند و لازم است پیش از بارداری قطع شوند و با داروی دیگری جایگزین گردند و نیز از داروهای مکمل برای پیشگیری از بروز این اختلالات بهره گرفته شود. در صدر این داروها والپروآت سدیم قرار دارد. در خانم مبتلا به صرع لازم است قبل و در طی بارداری، مکمل فولیک اسید با میزان بیشتر از افراد عادی مصرف گردد تا خطر بروز عوارض دارویی به شکل اختلالات مادرزادی نوزاد کاسته شود. همچنین مراقبتهای حین بارداری نیز لازم است در این افراد دقیقتر انجام گیرد که نحوه آن توسط متخصص مغز و اعصاب یا متخصص زنان و زایمان به مادر باردار توضیح داده میشود.

دکتر علیرضا طبیب خوئی
جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات