فهرست
پزشکان برای تشخیص بیماری در افراد مختلف از روشهای گوناگونی بهره می‌گیرند. ابتدایی‌ترین روش، نگاه کردن به ظاهر فرد و یا گوش دادن است. آزمایش خون نیز روش رایجی است که برای تشخیصی بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مرتبه بعدی استفاده از سونوگرافی و عکس برداری با اشعه ایکس توصیه می‌شود. با این روش‌ها می‌توان جزئیات بافت‌ها و استخوان‌‌های بدن را مورد بررسی قرار داد. اما حازق‌ترین پزشک‌ها نیز گاهی به اطلاعاتی دقیق‌تر و جزئی‌تر نیاز دارند که در این صورت باید از اسکن توموگرافی کامپیوتری که به سی تی اسکن معروف است، استفاده نمود. در ادامه به بررسی دقیق‌تر سی تی اسکن، کاربردها و موارد استفاده و انواع آن خواهیم پرداخت.
سی تی اسکن چیست؟
دستگاه سی تی اسکن با استفاده از کامپیوتر و دستگاه‌‌های چرخشی اشعه ایکس برای تولید تصاویر مقطعی از بدن استفاده می‌کند. دقت سی تی اسکن از عکس‌‌های تهیه شده با اشعه ایکس معمولی به مراتب بالاتر است و این اسکن می‌تواند بافت‌‌های نرم، رگ‌ها و استخوان‌‌های بدن را نشان دهد. از سی تی اسکن برای عکس برداری از سر، شانه، قفسه سینه و قلب، زانو، شکم و ستون فقرات استفاده می‌شود. مزیت جالب این روش، تهیه برش‌‌های مقطعی از نقاط مختلف بدن است. مثل برشی که به کیک زده می‌شود تا داخل آن مشاهده شود؛ در سی تی اسکن نیز برش‌‌هایی مجازی با استفاده از کامپیوتر در مقاطع مختلف بدن ایجاد می‌شود که دقت بسیار خوبی دارد.
چگونگی عکس برداری با دستگاه سی تی اسکن
دستگاه در یک اتاق بزرگ و معمولا خنک قرار دارد. یک حلقه بزرگ به شکل دونات وجود دارد که یک تخت مقابل آن است و بیمار روی آن قرار می‌گیرد. کامپیوترها در اتاق دیگری قرار دارند و معمولا تکنسین نیز در همان اتاق، عملیات را کنترل می‌کند. در حین عملیات در اتاق اصلی هیچ شخصی جز بیمار حضور ندارد و در صورت بروز مشکل، پرستار یا تکنسین در اتاق مجاور هستند تا کمک‌‌های لازم را انجام دهند.
بهتر است بیمار چند ساعت قبل از انجام سی تی اسکن چیزی نخورد و ننوشد. جواهرات و اشیاء فلزی نیز نباید وارد دستگاه گردند؛ چون باعث پایین آمدن کیفیت تصویر برداری می‌شوند. در ابتدار بیمار لباس مخصوص می‌پوشد و در داخل دستگاه دراز می‌کشد و وارد محفظه دونات مانند می‌شود. داخل دستگاه شروع به چرخش کرده و اشعه ایکس از زوایای مختلف تابیده می‌شود. باریکه اشعه ایکس از جهات مختلف و به دفعات تابیده می‌شود تا با انعکاس آن، تصاویر تولید گردند. خروجی به صورت سیگنال‌‌هایی با شدت جریان مختلف است که به کمک دیتکتور یا آشکار ساز جمع آوری شده و به مرکز کامپیوتر ارسال می‌شود.
حرکت‌‌های بیمار ممکن است باعث تار شدن تصاویر شود، بنابراین به بیمار توصیه می‌شود که تا حد امکان ثابت بماند. بعضی مواقع لازم است که بدن بیمار توسط بندهایی روی تخت ثابت شود. گاهی اوقات نیز لازم است که بیمار برای لحظاتی، نفس خود را حبس کند.
زمان انجام اسکن متفاوت است و ممکن است از چند دقیقه تا نیم ساعت به طول بیانجامد. سپس تصاویر به رایانه فرستاده شده و در آنجا با هم ترکیب می‌شوند تا عکس‌‌هایی از مقطع مورد نظر تولید نمایند. همچنین می‌توان تصاویر سه بعدی از قسمت‌‌های مختلف بدن را نیز تهیه نمود.
کابردهای سی تی اسکن
پزشکان به دلایل گوناگونی، سی تی اسکن را تجویز می‌کنند. با این روش می‌توان مشکلات استخوان و مفاصل مانند شکستگی‌‌های پیچیده استخوان و تومورها را تشخیص داد. اگر بیمار شرایطی مانند سرطان، بیماری قلبی، آمفیزم یا توده‌‌های کبدی دارد، سی تی اسکن می‌تواند آن را تشخیص دهد یا به پزشکان کمک کند تا تغییرات را مشاهده کنند. جراحات داخلی و خونریزی‌ها و موارد ناشی از تصادف نیز در سی تی اسکن قابل مشاهده هستند. همچنین در شناسایی تومور مغزی ، لخته خون، مایع اضافی یا عفونت نیز کمک می‌کند.
پزشکان از سی تی اسکن برای هدایت طرح‌ها و روشهای درمانی مانند نمونه‌برداری، جراحی و پرتودرمانی استفاده می‌کنند. همچنین می‌توانند سی تی اسکن‌ها را با هم مقایسه کنند تا دریابند که آیا درمان موثر است یا خیر. به عنوان مثال، اسکن یک تومور در طول زمان، میزان پاسخ دهی تومور نسبت به شیمی درمانی را نشان می‌دهد.
سی تی اسکن با کنتراست
همان طور که گفته شد، سی تی اسکن تصویر دقیقی از بافت‌ها و استخوان‌‌های بدن ارائه می‌دهد. اما تصویر به صورت سیاه و سفید است و گاهی اوقات رنگ بعضی بافت‌ها آنقدر به هم شبیه است که حتی با تجربه‌ترین متخصصان نیز نمی‌توانند آن‌ها را از یکدیگر تشخیص دهند. برای رفع این مشکل، استفاده از سی تی اسکن با کنتراست پیشنهاد می‌شود. رنگ‌‌های کنتراست حاوی باریم و ید هستند و به صورت خوراکی یا تزریقی می‌توان از آن‌ها استفاده نمود. این رنگ‌ها باعث می‌شوند که وضوح تصویر نهایی بیشتر شود و رنگ‌ها، تمایز محسوس‌تری از یکدیگر داشته باشند.
اما استفاده از رنگ‌‌های کنتراست، معایبی دارد. ممکن است آلرژی زا باشد و برای کبد نیز مفید نیست. البته در کل انجام سی تی اسکن، فرد را در معرض مقدار مشخصی اشعه ایکس قرار می‌دهد که انجام بیش از حد آن مضر است و استفاده از سی تی اسکن با کنتراست می‌تواند از نیاز به تکرار سی تی اسکن‌‌های بعدی، جلوگیری کند.
در کل برای تشخیص بیماری‌‌های زیر، استفاده از سی تی اسکن با کنتراست توصیه می‌شود:
- آپاندیس حاد
- مرحله بندی سرطان
- دیورتیکولیت
- پانکراتیت
- آمبولی ریه
- التهاب روده
در بیماری‌‌های زیر نیز معمولا انجام سی تی اسکن بدون کنتراست کافی خواهد بود:
- سکته مغزی حاد
- آسیب‌‌های سر بسته
- بیماری ریه
- تورم یا آسیب بافتی در بازوها یا پاها
- سنگ کلیه
- ترومای نخاعی
آیا انجام سی تی اسکن خطرناک است؟
در انجام سی تی اسکن، از اشعه ایکس با اشعه‌‌های یونیزه شده، استفاده می‌کنند. اشعه ایکس می‌تواند منجر به تغییرات DNA شود و خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد. اما شانس بسیار کمی وجود دارد که شخصی بر اثر انجام سی تی اسکن، به سرطان مبتلا شود؛ احتمال این اتفاق ۱ در ۲۰۰۰ است. اما اگر تشعشعات در طول زمان زیاد شوند، ریسک بیشتری وجود خواهد داشت. بنابر این بهتر است پیش از انجام سی تی اسکن با جراح مغز و اعصاب خود مشورت کنید تا ضرورت این کار برایتان روشن شود.
اشعه یونیزه شده برای کودکان خطرات بیشتری دارد؛ چرا که کودکان در سن رشد قرار دارند و احتمال بیشتری برای قرار گرفتن در معرض اشعه‌‌های بعدی در آینده را دارند. تکنسین‌‌های سی تی اسکن باید پیش از انجام اسکن، تنظیمات مناسب کودکان را انجام دهند. انجام سی تی اسکن در زنان باردار توصیه نمی‌شود. به خصوص اگر نیاز به اسکن نواحی شکمی‌باشد، بهتر است از روشهای کم ریسک‌تر مانند سونوگرافی استفاده شود.
مراقبت‌‌های بعد از سی تی اسکن
پس از سی تی اسکن معمولا مراقبت خاصی لازم نیست و شما می‌توانید رژیم غذایی و فعالیت‌‌های معمول خود را از سر بگیرید؛ مگر اینکه پزشک به شما توصیه دیگری کند. پزشک ممکن است بسته به وضعیت خاص بیمار، دستورالعمل‌‌های اضافی یا جایگزین را پس از عمل بدهد. اگر در سی تی اسکن از ماده کنتراست استفاده شده باشد، ممکن است برای مدتی هر گونه عوارض جانبی یا واکنش به ماده کنتراست، مانند خارش، تورم، ضایعه پوستی یا مشکل در تنفس داشته باشید.
اگر پس از بازگشت به خانه پس از انجام اسکن، هر گونه درد، قرمزی یا تورم در محل IV مشاهده کردید، باید به پزشک خود اطلاع دهید؛ زیرا این امر می‌تواند نشان دهنده عفونت یا نوع دیگری از واکنش باشد.
انواع سی تی اسکن
سی تی اسکن انواع مختلفی دارد که در اینجا به مهم‌ترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
- سی تی اسکن با وضوح بالا: این نوع سی تی اسکن از برش‌‌های بسیار نازک (کمتر از ۰٫۱ اینچ) استفاده می‌کند که جزئیات خوبی را نشان می‌دهد و برای تشخیص بیماری‌‌های ریوی، بسیار موثر است.
- سی تی اسکن حلزونی یا مارپیچی: در این روش، هم بیمار و هم اشعه ایکس به طور پیوسته حرکت می‌کنند و اشعه ایکس دور بیمار می‌چرخد؛ تصاویر بسیار سریعتر از سی تی اسکن استاندارد به دست می‌آیند. در ضمن تصاویر به دست آمده وضوح و کنتراست بیشتری دارند و اطلاعات دقیق تری را ارائه می‌دهند.
- سی تی فوق سریع (که به آن CT پرتو الکترونی نیز گفته می‌شود) : این نوع سی تی اسکن، تصاویر را بسیار سریع تولید می‌کند که نتیجه آن، نوعی فیلم یا تصاویر متحرک از قسمت‌‌های مختلف بدن مانند حفره‌ها و دریچه‌‌های قلب است. این اسکن ممکن است برای به دست آوردن اطلاعاتی در مورد تجمع کلسیم در داخل عروق کرونر قلب نیز استفاده شود؛ البته برای انجام این کار استفاده از اسکنرهای مارپیچ بسیار رایج‌تر است.
- آنژیوگرافی توموگرافی کامپیوتری: آنژیوگرافی (یا آرتریوگرافی) تصویربرداری با اشعه ایکس از رگ‌‌های خونی است. سی تی آنژیوگرافی از فناوری سی تی به جای اشعه ایکس استاندارد یا فلوروسکوپی برای به دست آوردن تصاویری از رگ‌‌های خونی استفاده می‌کند.
- توموگرافی انتشار پوزیترون ترکیبی (PET/CT) : ترکیب فناوری‌‌هایCT و توموگرافی گسیل پوزیترون در یک دستگاه واحد، به عنوان PET/CT شناخته می‌شود. PET/CT ترکیبی از توانایی CT برای ارائه آناتومی دقیق با PET برای نشان دادن عملکرد سلولی و متابولیسم به منظور ارائه دقت بیشتر در تشخیص و درمان انواع خاصی از بیماری‌ها، به ویژه سرطان است. PET/CT همچنین ممکن است برای ارزیابی شرایطی مانند صرع، بیماری آلزایمر و بیماری عروق کرونر استفاده شود.
تفاوت بین سی تی اسکن و MRI
ام آر ای روش دیگری است که در آن نیز مانند سی تی اسکن، تصاویر دقیقی از نواحی داخل بدن ایجاد می‌گردد؛ اما این تصاویر توسط امواج رادیویی و یک آهنربای قدرتمند تولید می‌شوند. فرد بیمار روی میز دراز می‌کشد و به وسیله‌ای به شکل دونات ضخیم، حرکت می‌کند. به طور مشابه، این تصاویر می‌توانند تفاوت بین بافت نرمال و بیمار را نشان دهند.
سی تی اسکن می‌تواند تصویری از کل بدن از گردن تا ران‌ها را در عرض چند ثانیه ایجاد کند و سریعتر از MRI است. سی‌تی‌ها برای تشخیص و مرحله‌بندی سرطان، بررسی اینکه آیا عود کرده‌اند و نظارت بر اینکه آیا یک درمان مؤثر است یا خیر، بسیار مفید هستند. همچنین جهت بررسی کل بدن برای جستجوی مکان‌هایی که سرطان در آن گسترش یافته است، مانند ریه‌ها، کبد یا استخوان بسیار مؤثر است.
MRI جزئیات بیشتری را نسبت به سی تی اسکن نشان می‌دهد اما زمان بر است؛ به همین دلیل در موارد اورژانسی از سی تی اسکن استفاده می‌شود. همچنین MRI هزینه بیشتری دارد. از آنجایی که در MRI از اشعه ایکس استفاده نمی‌شود، خطر کمتری نسبت به سی تی اسکن دارد. اینکه کدام یک از این روش‌ها بهتر هستند، کاملا وابسته به نظر پزشک و نوع عارضه‌ای است که بیمار با آن درگیر است.
پزشکان معمولاً برای اکثر افراد ابتدا از سی تی اسکن استفاده می‌کنند، مگر اینکه نیاز باشد تومور بهتر دیده شود که در این صورت MRI لازم است. اگر پزشک چیزی را در سی تی اسکن مشاهده کند که در مورد آن مطمئن نباشد، ممکن است MRI را برای ارزیابی بیشتر توصیه نماید.
جمع بندی و نتیجه گیری
سی تی اسکن روش بسیار مفیدی برای تشخیص مشکلات بافت‌‌های نرم، رگ‌‌های خونی و سایر قسمت‌‌های بدن است که این مشکلات با روشهای معمول تصویربرداری اشعه ایکس، قابل مشاهده نیستند. این اسکن‌‌های بدون درد بوده و نیازی به آمادگی قبلی ندارند؛ همچنین روش بسیار سریعی محسوب می‌شود که در شرایط اضطراری مفید است. انجام سی تی اسکن کمتر از یک ساعت طول می‌کشد، اما بسته به اینکه چه کسی نتایج را تفسیر می‌کند، ممکن است فوراً نتیجه نگیرید. بنا به تشخیص پزشک معالج هر زمان که لازم بود، افراد می‌توانند از این روش برای تشخیص و مشاهده روند بهبود بیماری، استفاده کنند.