ستون فقرات چیست ؟

 درک اولیه از آناتومی ستون فقرات، آشنایی با وظایف، آسیب‌ها و عوامل مؤثر بر سلامت آن و همچنین آگاهی از وظایف این عضو اساسی، با ارائه یک تصویر کلی و جامع از ستون فقرات، به بیماران مبتلا به اختلالات ستون مهره‌ها، این امکان را خواهد داد که بیماری خود را در مراحل اولیه شناسایی، کنترل و درمان کنند.

آناتومی ستون فقرات

ستون فقرات یا ستون مهره‌ها (Cervical Vertebrae) که از جمجمه تا لگن کشیده شده، از ۳۳ استخوان مجزا به نام مهره شکل گرفته و برای بقا حیاتی است. ماهیچه ها، تاندون‌ها، اعصاب، رباط‌های انعطاف پذیر، نخاع، دیسک‌ها و مهره‌ها، قسمت‌های مختلف تشکیل دهنده ستون فقرات هستند که به این عضو مهم برای حمایت بدن، حرکت و خم شدن کمک می‌کنند. این اجزا در کنار یکدیگر ۴ بخش اصلی ستون مهره‌ها را تشکیل می‌دهند:

مهره‌های گردنی (C1-C7)

ستون فقرات گردنی شامل دو بخش اصلی ناحیه فوقانی (C1 و C2) و ناحیه تحتانی گردن (C3-C7) به همراه استخوان پس سری است. مهره‌های C1 و C2 که به ترتیب اولین و دومین استخوان گردنی هستند را اطلس و محور می‌نامند. اطلس مسئول حرکت سر به سمت عقب و جلو و محور مسئول حرکت سر به سمت طرفین هستند. مهره‌های C3 تا C7 نیز مسئولیت کنترل حرکات کلی بدن را برعهده داشته و از لحاظ ظاهری، قسمت فوقانی مقعر و قسمت تحتانی محدب دارند. استخوان پس سری هم طاهری صاف دارد و همانگونه که از اسمش مشخص است از قسمت پشتی سر محافظت می‌کند.

مهره‌های سینه‌ای (T1-T12)

این مهره‌ها از بالا به پایین بزرگ‌تر می‌شوند و با ایجاد گذرگاه‌های عصبی بزرگ، فشار وارده به نخاع را کاهش می‌دهند. قفسه سینه تا مهره T11 به ستون مهره‌ها متصل می‌شود؛ در حالی که مهره‌های T11 و T12 آزاد هستند و به این ترتیب دامنه حرکتی محدودی در این ناحیه امکان پذیر است.

مهره‌های کمری (L1-L5)

این مهره‌ها مسئول کنترل وزن و استرس‌های بیومکانیکی بدن هستند، به عنوان مثال فشار ناشی از بلند کردن و حمل اجسام را کاهش می‌دهند. به علاوه مهره‌های کمری ساقه‌های بلند و پهنی داشته و باعث فشردگی بیشتر ریشه‌های عصبی در این ناحیه می‌شوند.

ستون فقرات خاجی (Sacral Spine)

ساکروم از پنج استخوان S1-S5 با ظاهر درهم آمیخته تشکیل شده و از لحاظ جایگاه، در میان دو استخوان لگن که در واقع اتصال لگن و ستون فقرات هستند، قرار می‌گیرد. دنبالچه نیز در واقع ۵ استخوان اضافی زیر استخوان خاجی است که به صورت مثلثی کنار یکدیگر جای گرفته اند.

نقش مهره‌ها در ستون فقرات چیست؟

مهره‌ها که ساختارهای کوچک تونل مانندی هستند،  تشکیل دهنده کانال نخاعی هستند و وظایف مشخصی دارند:

• کانال‌های نخاعی با جای دادن اعصاب و نخاع، از آن‌ها در برابر آسیب و فشردگی محافظت می‌کنند.
• مهره‌ها با جایگاه و اندازه‌های مختلف خود، ساختاری برای تقسیم وزن ستون فقرات هستند.
• امکان توزیع وزن روی استخوان‌های خاجی و استخوان‌های لگن را فراهم می‌کنند.
• مفاصل و دیسک‌های مهره ای، نقش حیاتی در عملکرد طبیعی ستون فقرات ایفا می‌کنند.
• به جز ساکروم و دنباچه که به یکدیگر جوش خورده و حرکت نمی‌کنند، سایر مهره‌ها دامنه حرکتی بدن را تعیین می‌کنند.

ستون فقرات، چه نقشی در بدن انسان ایفا می‌کند؟

ستون فقرات انسان، علاوه بر حفاظت نخاع و ریشه‌های عصبی و اندام‌های داخلی بدن در مقابل فشارها و آسیب‌های احتمالی، وظایف دیگری نیز برعهده دارد:

• مهره‌ها، پایه اتصال تاندون‌ها، رباط‌ها و ماهیچه‌ها هستند.
• از ساختار سر، سینه و شانه محافظت می‌کند.
• حفظ تعادل و توزیع وزن بین نواحی بالا و پایین بدن را بر عهده دارد.
• امکان تحرک (در چهار بعد) و انعطاف بدن را ایجاد می‌کند.
• با حمایت ساختاری و حفظ تعادل، وضعیت عمودی بدن را فراهم می‌کند.

عوامل تأثیر گذار بر سلامت ستون فقرات چیست؟

علاوه بر مهره‌ها و دیسک‌ها که می‌توانند با افزایش سن فرسوده شده و باعث بروز درد شوند، شرایط و بیماری‌های زمینه‌ای دیگری نیز سلامت ستون فقرات را تهدید می‌کنند:

• کشیدگی یا در اصطلاح، رگ به رگ شدن بخش‌های مختلف کمر
• شرایط رماتیسمی و آرتریت که با تحت تأثیر قرار دادن مفاصل و ایجاد التهاب بروز می‌کنند.
• برخی نقایص مادرزادی مانند شکاف مادرزادی مهره‌ها که به آن اسپینا بیفیدا می‌گویند.
• خارهای استخوانی یا خارهای مهره ای
• انحراف یا انحنای ستون فقرات که به آن اسکولیوز نیز می‌گویند.
• ابتلا به بیماری‌های عصبی عضلانی مانند ALS
• تحت فشار قرار گرفتن اعصاب، تنگی نخاع و سیاتیک
• از بین رفتن تراکم، استحکام و کیفیت استخوان که به آن پوکی استخوان نیز گفته می‌شود.
• انواع آسیب‌های نخاعی شامل شکستگی فقرات ، فتق دیسک و فلج
• عفونت‌های ستون فقرات مانند مننژیت
• انواع تومور ستون فقرات یا سرطان ستون فقرات
• و…

چگونه می‌توانیم سطح سلامت ستون فقرات را افزایش دهیم؟

هرچه عضلات پشت قوی‌تر باشند، مشکلات کمری، اختلالات و دردهای ستون فقرات نیز کاهش خواهند یافت. به عبارت دیگر محافظت از ستون فقرات تنها مانع ابتلا به بیماری‌ها و مشکلات حرکتی است.

برای تقویت عضلات و استخوان‌های کمری، بهترین روش ورزش‌های هدفمند و منظم است. کافی است حداقل هفته‌ای دو مرتبه ورزش‌های تقویتی و کششی انجام داده و هسته بدن (شامل پشت، شکم و پهلوها) را برای افزایش حمایت از ستون فقرات، تقویت کنید. یکی از کاربردی‌ترین این نوع ورزش ها، حرکت پلانک است. برای انجام این تمرین ایزومتریک بدنسازی، باید برای مدت زمان مشخصی بدن را در حالتی مشابه شنا، به صورت ثابت نگه دارید و در واقع وزن بدن را برای افزایش قدرت اندام‌ها به کار بگیرید. کم کردن وزن در صورت نیاز، یادگیری روش‌های صحیح بلند کردن و جا به جایی وسایل سنگین و همچنین حفظ وضعیت صحیح بدن نیز از سایر عوامل تأثیر گذار در سلامت ستون فقرات هستند.

آیا اختلالات رایج ستون فقرات را می‌شناسید؟

طبق اعلام سازمان بهداشت آمریکا، در حدود ۸۰ درصد مردم، حداقل یک بار در زندگی خود با کمر درد یا گردن درد دست و پنجه نرم کرده اند. به همین دلیل نیز لازم است سطح اطلاعات خود را در مورد این اختلالات بالا ببرید تا قادر باشید تأثیر آن‌ها بر کیفیت زندگی خود را به حداقل برسانید.

به طور کلی بیماری‌های مرتبط با ستون فقرات که می‌تواند تأثیر به‌سزایی بر عملکرد فرد داشته باشد در یکی از دو دسته صدمات حاد و یا شرایط سایش و پارگی جای می‌گیرند و می‌تواند در اثر یکی از عوامل زیر بروز کند:

• انجام برخی ورزش‌های حرفه‌ای مانند گلف، والیبال و ژیمناستیک
• وضعیت بد بدن در حین خوابیدن
• انجام برخی حرکات تکراری در طول روز یا در محل کار
• تصادف یا وارد شدن ضربات سنگین به ناحیه کمر
• بلند کردن، پیچاندن یا حرکات ناگهانی

به عبارت دیگر هر گونه فعالیت ناگهانی یا حتی ساده‌ای که باعث تحریک ریشه‌های اصلی در مسیر پاها یا بازوها، کشیدگی عضلات پشت، نیشگون گرفتن اعصاب کوچکتر مهره ای یا آسیب به استخوان‌ها و رباط‌ها شود، می‌تواند درد و ناتوانی حرکتی ایجاد کند.

شایع‌ترین علل شکایت از دردهای ستون فقرات

عوامل متعددی ممکن است افراد را وادار کند که به جراح ستون فقرات یا جراح مغز و اعصاب  مراجعه کنند، اما برخی از متداول‌ترین دلایل مراجعه افراد در معرض گردن درد و کمر درد به پزشک، عبارتند از:

• فتق دیسک‌های کمر یا گردن
• آسیب‌های نخاعی
• فرسایش مفاصل بین مهره‌ای یا اسپوندیلوز
• آرتروز یا التهاب مفاصل
• فشردگی رگ سیاتیک
• عفونت‌های ستون فقرات
• تنگی کانال نخاعی
• ناهنجاری‌های ستون مهره‌ها
• تومور‌های ستون فقرات
• تصادفات یا ضربات شدید

بیرون زدگی دیسک کمر ؛

دیسک کمر شایعترین بیماری ستون فقرات است.‌با افزایش سن، فشارهای فیزیکی، سیگار و صربه‌های ستون فقرات سبب خشکی و آسیب بافت دیسک و سپس بیرون زدگی آن میشوند. این بیماری معمولا خود را با علائم درد کمر و گردن با انتشار به پاها و دستها نشان می‌دهد و طیف وسیعی از درمانها برای آن وجود دارد، درمانهای دارویی عیر جراحی تا جراحی لیزری و جراحی دیسک کمر .

تنگی کانال نخاعی:

تنگی کانال نخاعی روندی از آرتروز ستون فقرات است که با افزایش حجم رباطها و ایجاد زوائد استخوانی غیرطبیعی سبب محدود شدن فضای کانال نخاعی محل عبور نخاع و عصبها میشود. معمولا در تنگی کانال نخاعی گردن خود را به صورت گزگز دستها و ضعف آنها و در تنگی کانال نخاعی کمر به شکل ضعف پاها و نیاز به استراحت مکرر در پیاده روی های روزمره نشان میدهد. درمان قطعی آن جراحی باز است اما در موارد خفیف میتوان از تزریقهای داخل ستون فقرات و فیزیوتراپی و دارو استفاده کرد.

سر خوردگی مهره کمر :

سرخوردگی مهره کمر به معنی ناپایداری رو مهره مجاور روی هم است که باعث میشود در زمان ایستادن یا راه رفتن به تدریج درد در کمر و بعد در پاها ایجاد شود و فرد ناچار به استراحت گردد.

تومور های نخاع و مهره ها:

میتوانند خوش خیم یا بدخیم باشند؛ معمولا با درد در ناحیه درگیر که به تدریج طی روزها و ماه‌ها بدتر میشود و شبها تشدید میگردد خود را نشان میدهد. علاوه بر آن علائمی مثل ضعف در دستها و پاها، اختلال راه رفتن و اختلال کنترل ادرار و مدفوع میتواند کم کم ایجاد گردد.

عفونتهای ستون فقرات:

معمولا در افرادی با مشکل زمینه ای مثل ضعف ایمنی، وجود عفونت در قسمت دیگر یا بعد از جراحی بروز میکند. درد پیشرونده که با هر حرکت در هر وضعیتی بدتر میشود شایعترین علامت است و ممکن است علائم مشابه تومورها رو تقلید کند. انواع آن شامل عفونتهای چرکی، سل، تب مالت، قارچها و … میشود.

ضربه های ستون فقرات:

شایعترین علت آن در ایران تصادفهای رانندگی و سقوط از ارتفاع است. در بعضی موارد فقط با بستن بریس و استراحت قابل درمان هستند و در برخی عمل جراحی مورد نیاز است. در ضربه‌های شدید ممکن است آسیب نخاعی رخ دهد که اگر شدید و کامل باشد امکان برگشت حرکت دستها یا پاها حتی با عمل جراحی هم وجود نخواهد داشت. نکته قابل توجه در مورد بیماران آسیب نخاعی این است که تا یک سال و نیم بعد از جراحی و خصوصا در شش ماه اول بیشترین امکان و احتمال برگشت حرکت اندامها با مراقبت و فیزیوتراپی وجود دارد و نباید این زمان را از دست داد.

بیماریهای روماتیسمی:

انواعی روماتیسم های مفصلی هستند که میتوانند ستون فقرات را هم درگیر کنند و درد ناشی از آنها با درد دیسک و تنگی کانال و … اشتباه شود. سابقه بیماری روماتیسمی در خانواده و تشدید درد با استراحت مهمترین ویژگیهای کمک کننده در تشخیص این بیماریهاست.

پنج مورد از شایع‌ترین اختلالات ستون فقرات و درمان آن ها

روش‌های تشخیصی رایج اختلالات ستون فقرات

به طور کلی تشخیص بیماری یا اختلال با بررسی سوابق پزشکی و خانوادگی بیمار شروع می‌شود. پس از شرح حال گیری، معاینات فیزیکی انجام خواهد گرفت و در نهایت نیز برای کسب اطمینان از تشخیص، پزشک احتمالاً از بیمار می‌خواهد برخی تست‌ها یا آزمایشات را نیز انجام دهد.

ام آر آی  (تصویر برداری از بافت‌های نرم مانند اعصاب یا دیسک ها)‌، سی تی اسکن (ثبت تصاویر جزئی از ساختار استخوان و تجزیه و تحلیل کامپیوتری داده‌ها)‌، تصویر برداری با اشعه X (تصویر برداری از بافت‌های سفت مانند استخوان و مهره ها) و الکترومایوگرافی (بررسی فعالیت الکتریکی رشته‌های عصبی) از جمله رایج‌ترین روش‌های تشخیص مشکلات ستون مهره‌ها (vertebral column) هستند.

انواع جراحی ستون فقرات

برخی مشکلات و اختلالات ستون فقرات با استراحت، فیزیوتراپی و دارو درمانی بهبود نمی‌یابد، در چنین شرایط برای کنترل و رفع علائم و همچنین درمان بیماری، لازم است از روش‌های پیشرفته جراحی کمک گرفته شود. جراحی ستون فقرات معمولاً برای درمان دیسک، انحنای غیر طبیعی ستون مهره‌ها و رفع درد‌های با منشا عصبی پیشنهاد شده و توسط متخصصان ارتوپد یا متخصصان مغز و اعصاب انجام می‌شود.

لامینوتومی و لامینکتومی  (رفع فشار وارد بر اعصاب نخاعی توسط بافت، که از طریق برداشتن بخشی از استخوان مهره مورد نظر انجام می‌گیرد)‌، دیسککتومی (رفع فشار وارد بر عصب از طریق برداشتن فتق دیسک) ‌، تعویض دیسک (جایگزینی دیسک مصنوعی با دیسک‌های آسیب دیده در اثر اختلال دیسک دژنراتیو)‌، فورامینوتومی (بزرگ کردن مجرای تونل نخاعی با برداشتن بخشی از مهره، برای کاهش فشار) و انواع عمل‌های جوش دادن مهره  (شامل ALIF, PLIF, TLIF, LIF با هدف تثبیت مهره‌ها برای کاهش حرکت در ناحیه‌ای خاص) از جمله مؤثرترین و کاربردی‌ترین روش‌های جراحی ستون فقرات هستند.

مراقبت‌های پس از جراحی ستون فقرات

در صورتی که پزشک متخصص ارتوپد، عمل جراحی را روش درمانی مؤثر برای بیماری شما می‌داند، به خاطر داشته باشید که برای دستیابی به بهترین نتایج، لازم است مراقب‌های بعد از عمل شامل استراحت کافی، انجام حرکات ورزشی توصیه شده پزشک و جلوگیری از انجام فعالیت‌های بدنی سنگین، قرار دادن بدن در وضعیت صحیح برای خواب، نشستن و راه رفتن، مصرف به موقع و کامل داروهای تجویز شده و چکاپ‌های متداول و ضروری را جدی بگیرید.