فهرست
رفتارهای پرخطر و اتفاقات غیر مترقبه، می‌تواند باعث بروز آسیب‌های مختلفی در بدن انسان شوند. شاید بدترین اتفاق برای انسان این است که به‌واسطه یک تصادف، دچار فلج اعضای بدن شود. این موضوع ممکن است زندگی فرد آسیب‌دیده را تغییر دهد، تا حدی که فعالیت‌های روزانه او را هم مختل کند. سیستم عصبی مرکزی که شامل طناب نخاعی و مغز است، عامل تمامی فعالیت‌های حرکتی و حسی بدن انسان به حساب می‌آید. هر ضربه و صدمه به اون دو عضو حیاتی باعث اختلال در کل بدن می‌شود. در این مقاله سعی داریم به چگونگی، دلایل و درمان آسیب طناب نخاعی بپردازیم. بنابراین ابتدا باید با آناتومی و وظایف طناب نخاعی آشنا شویم.
طناب نخاعی چیست؟
طناب نخاعی (Spinal cord) مجموعه‌ای از بافت‌های عصبی است که از قاعده جمجمه (زیر بصل النخاع) شروع شده و تا پایین کمر ادامه دارد. این بافت‌های عصبی به وسیله سه غشای نازک محافظ (مننژ) بنام‌های سخت شامه، عنکبوتیه و نرم شامه، پوشانده و مراقبت می‌شوند. وظیفه اصلی طناب نخاعی، انتقال سیگنال بین مغز و بدن است.
یکی‌دیگر از اجزای سیستم عصبی نخاع، مایع مغزی نخاعی (CSF) است که در اطراف طناب نخاعی جریان دارد. این مایع حامل مواد مغذی مثل متابولیت‌های مورد نیاز بافت عصبی نخاع است و در جلوگیری از آسیب‌های مکانیکی نیز مؤثر است. آسیب طناب نخاعی، باعث اختلال در حس، قدرت و عملکرد اعضای بدن می‌شود که در ادامه بیشتر با این آسیب‌ها و اثرات آن آشنا خواهیم شد.
این ستون فقرات و مهره‌ها هستند که طناب نخاعی و غشاهای محافظ را در بر گرفته و از آن‌ها محافظت می‌کند. استخوان‌های ستون فقرات از پایه جمجمه شروع شده و تا ساکروم (استخوانی در لگن) ادامه پیدا می‌کند. نخاع و مغز انسان در تعامل با یکدیگر، سیستم عصبی مرکزی (CNS) را به وجود می‌آورند که زمام امور بسیاری از فعالیت‌ها و کنترل اعضای بدن را بر عهده دارد.
طول طناب نخاعی در زن‌ها حدود ۴۳ سانتی‌متر و در مردان ۴۵ سانتی‌متر است و به سه قسمت اصلی تقسیم می‌شود:
. ناحیه گردن
. قفسه سینه
. کمر
تعداد مهره‌های پوشش‌دهنده این سه قسمت با یکدیگر متفاوت است. ۷ استخوان در ناحیه گردن، ۱۲ استخوان در ستون قفسه سینه و ۵ استخوان در ناحیه کمر قرار دارند. لازم به ذکر است، که طول طناب نخاعی کمتر از ستون فقرات است و در ناحیه کمر پایان می‌گیرید. این مرکز مهم عصبی مثل جاده‌های بین شهری، رشته‌های خود را به تمام بدن گسترانده است و نقش شاه‌راه را در فعالیت‌های حسی-حرکتی بدن ایفا می‌کند. آسیب طناب نخاعی، می‌تواند این فعالیت حسی-حرکتی را مختل کند.
وظیفه طناب نخاعی چیست؟
همانطور که قبل‌تر هم گفته شد، وظیفه اصلی طناب نخاعی انتقال اطلاعات و پیام‌ها از مغز به سایر ارگان‌های بدن و بالعکس است. در واقع این سیستم عصبی، مثل پلی است که ارتباط بین مغز و بدن را آسان می‌کند. آسیب طناب نخاعی، باعث از بین رفت این ارتباط شده و باعث بروز اختلال و مشکلات فراوان در فعالیت‌های اعضای بدن می‌شود. این ریسمان عصبی پایه اصلی انتقال پیام‌های حسی، حرکتی و خودکار بین بدن و مغز است. عصب‌های دریافت‌کننده پیام‌های حسی، حرکتی و غیر ارادی؛ در نواحی مشخصی از طناب نخاعی قرار گرفته‌اند که به شرح زیر است:
پیام‌های غیر ارادی: این سیگنال‌ها به عصب‌های موجود در شاخ جانبی نخاع فرستاده می‌شوند. فعالیت‌های که شما هیچ کنترلی روی آن‌ها ندارید مثل تنفس، ضربان قلب و هضم نمونه‌‌هایی از فعالیت‌های غیر ارادی هستند.
پیام‌های حرکتی: سیگنال‌های حرکتی از مغز به سوی شاخ قدامی (جلو) طناب نخاعی مخابره می‌شوند، درست به جایی که محل قرار گیری عصب‌های دریافت کننده سیگنال‌های حرکتی است. سپس این سیگنال‌های حرکتی از طریق رشته‌های عصبی به اندام‌ها و ماهیچه‌ها ارسال می‌شود.
پیام‌های حسی: شاخ پشتی محل تجمع عصب‌هایی است که سیگنال‌های حسی ارسالی از طرف ارگان‌های بدن را دریافت کرده و به مغز می‌فرستد. احساس لمس، گرما، سرما، ارتعاش، تحریک یا مثلا فرو شدن سوزن در پوست، نمونه‌های قابل لمس پیام‌های حسی هستند.
حال که تا حدودی با آناتومی نخاع آشنا شدیم، زمان آن رسیده تا به آسیب طناب نخاعی و دلایل بروز آن بپردازیم.
دلایل آسیب طناب نخاعی چیست؟
طناب نخاعی بخش ظریف و مهمی در بدن انسان است. با توجه به نقش اساسی این سیستم عصبی در حرکات و احساس بدن، اگر آسیبی به نخاع وارد شود عملکردهای حسی و حرکتی بدن را با اختلالات جدی مواجه می‌کند. تصادف، فعالیت‌های سنگین، آسیب دیدگی در حین ورزش و غیره نمونه‌های هستند که باعث ایجاد و تشدید آسیب طناب نخاعی می‌شوند. نمونه‌های زیر دلایل اصلی آسیب این سیستم عصبی و حیاتی است:
. ضربه
. عفونت‌های ناشی از مننژیت و فلج اطفال
. کمبود ویتامین B12
. سرطان
. انفارکتوس نخاعی
. آتروفی عضلانی نخاعی
. التهاب
آسیب‌های نخاعی می‌تواند در نتیجه آسیب رسیدن به مهره‌ها، رباط‌ها، دیسک‌های ستون فقرات یا خود نخاع رخ دهد. ضربات ناگهانی و سنگین می‌تواند باعث شکستگی ستون فقرات ، در رفتگی، له شدن یا فشرده شدن یک یا چند مهره شود. همچنین، فرو شدن جسم تیز باعث پارگی بخشی از بافت نخاعی می‌گردد.
حوادثی که باعث بروز آسیب طناب نخاعی می‌شوند:
. تصادفات وسایل نقلیه: این اصلی‌ترین و شایع‌ترین عامل بروز آسیب به حساب می‌آید و بیشترین درصد آسیب رسانی را در کل دنیا به خود اختصاص داده است.
. زمین خوردن: بیشتر در افراد کهنسال باعث آسیب می‌شود.
. رفتار پرخطر و خشن: اصابت گلوله و یا پارگی ناشی از برخورد چاقو یکی دیگر از دلایل آسیب به حساب می‌آیند.
. صدمات ورزشی: به خصوص ورزش‌هایی که با درگیری فیزیکی و ضربه همراه است می‌تواند باعث صدمه به مهره‌ها و ستون فقرات و در نهایت طناب نخاعی شوند.
. بیماری: همانطور که قبلا هم گفته شد، علاوه‌بر ضربه، بیماری‌هایی مثل سرطان، مننژیت، التهاب نخاع و پوکی استخوان نیز در آسیب‌رسانی به سیستم عصبی مرکزی موثر هستند.
آسیب‌ها در نواحی مختلف طناب نخاعی، اثرات متفاوتی را بر اندام‌ها و عملکرد آن‌ها می‌گذارند، به موارد زیر توجه کنید:
. آسیب‌های ناحیه گردن: اگر رشته‌های عصبی نخاع در این ناحیه آسیب ببینند، عملکرد اندام‌های بالا تنه مثل دست‌ها و دستگاه تنفسی با مشکل روبرو می‌شود.
. آسیب‌های ناحیه قفسه سینه و کمر: چه بر اثر ضربه باشد و چه بر اثر التهاب و خونریزی، آسیب طناب نخاعی در این دو ناحیه می‌تواند باعث فلجی و اختلال در میان تنه و پاها، کنترل روده و مثانه و عملکرد جنسی شود.
نشانه‌های آسیب طناب نخاعی چیست؟
به‌طور کلی در میزان آسیب نخاعی دو عامل محل و شدت آسیب تاثیرگذار است. اثرات این آسیب به دو صورت کامل یا ناقص بروز می‌کنند و فعالیت ارگان‌های درگیر بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهند:
آسیب کامل: زمانی است، که توانایی کنترل حرکات و احساس در عضوی مشخص، به طور کامل از بین رفته و به اصطلاح فلج می‌شود.
آسیب ناقص: زمانی است، که توانایی حرکتی و حسی دچار ایراد شده و عملکرد اعضا ناقص صورت می‌گیرد.
آسیب طناب نخاعی می‌تواند با نشانه‌های زیر همراه باشد:
. عدم توانایی در حرکت
. عدم توانایی در حس کردن سرما، گرما و لمس
. عدم کنترل دفع مدفوع و ادرار
. تغییر در عملکرد فعالیت و حس جنسی
. درد و سوزش شدید در ناحیه ستون فقرات
. اختلال در فرآیند تنفس و تخلیه ترشحات غیر طبیعی از ریه
تصادف و برخورد شدید شاید شایع‌ترین دلیل بروز آسیب در نخاع به حساب می‌آید. موارد زیر نشانه‌های اورژانسی آسیب بعد از تصادف هستند:
. احساس درد شدید در گردن، سر و کمر
. فلج یا ضعف قسمتی از بدن
. احساس بی‌حسی یا گزگز در دست، پا و انگشتان
. از دست دادن کنترل دفع مدفوع و ادرار
. عدم تعادل در راه رفتن
. اختلال در تنفس بعد از تصادف
. تغییر غیر طبیعی شکل گردن و کمر
لارم به ذکر است که بعد از ضربه به سر و گردن باید سریعاً به جراح مغز و اعصاب تهران مراجعه کرد. نشانه‌های آسیب طناب نخاعی ممکن است بلافاصله قابل مشاهده نباشد، بنابراین برای جلوگیری از شدت آسیب و عوارض ناشی از آن باید سریع فرآیند تشخیص و درمان توسط جراح ستون فقرات تهران معالج صورت گیرد.
تشخیص آسیب طناب نخاعی
بهترین عکس‌العمل بعد از مشاهده علایم آسیب، مراجعه هر چه سریع‌تر به پزشک است. زمان، در تشخیص و درمان آسیب احتمالی نقش مهمی را بازی می‌کند. در موضوع آسیب به سیستم‌های عصبی، هرچه روند درمان سریع‌تر شروع و پیگیری شود می‌تواند از شدت عوارض احتمالی جلوگیری کند. اولین کاری که پزشک معالج انجام می‌دهد، شروع کردن فرآیند تشخیص برای اطمینان از بروز آسیب طناب نخاعی است.
لازم به ذکر است که هر چه آسیب نزدیک‌تر به مغز باشد، اختلال در عملکرد حسی و حرکتی ماهیچه و اندام‌های بیشتر خواهد بود. بنابراین زمان‌بندی و سابقه پزشکی فرد می‌تواند روند درمانی را تسریع کرده و شانس بهبودی را افزایش دهد. پزشک برای تشخیص، به صورت کلامی موارد زیر را از بیمار جویا می‌شود:
– درد و سوزش در گردن و کمر
– تغییر یا از دست دادن حس در دست‌ها و پاها
– اختلال در عملکرد روده و مثانه
– اطلاع از سابقه ضربه به گردن و کمر
در ادامه فرآیند تشخیص، معاینه فیزیکی انجام می‌شود. در این مرحله پزشک معالج شروع به تحریک حس گرما، سرما، لمس، درد و فشار اندام‌ها می‌نماید. سپس عملکرد حرکتی ماهیچه‌ها را بررسی می‌کند تا میزان اختلال در ارسال پیام‌های حرکتی بین مغز و نخاع را تشخیص دهد. همچنین، پزشک با تحریک‌های سوزنی و ضربه‌ای می‌تواند وضعیت بدن را در برابر پیام‌های غیر ارادی بررسی نماید. با این معاینات فیزیکی، پزشک تا حد زیادی به میزان آسیب طناب نخاعی پی می‌برد. برای تشخیص بهتر وضعیت آسیب‌دیدگی، از روش‌های زیر نیز استفاده می‌شود:
. تصویر برداری با اشعه ایکس (X-Ray)
برای تشخیص تومور، شکستگی، تغییر حالت ستون فقرات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
. سی تی اسکن (CT scan)
سی تی اسکن تصاویر واضح‌تری را از وضعیت و آسیب احتمالی در دیسک ستون فقرات و استخوان‌ها ارایه می‌دهد.
. ام آر آی (MRI)
در این روش به‌وسیله ایجاد میدان مغناطیسی قوی، تصاویر کامپیوتری تولید می‌شوند. تشخیص توده‌های غیر طبیعی، تنگی نخاع و لخته خونی که باعث فشار بر طناب نخاعی هستند، با ام آر آی صورت می‌گیرد.
. نمونه‌گیری مایع مغزی نخاعی (CNS)
این روش برای تشخیص بهتر عفونت و التهاب طناب نخاعی صورت می‌گیرد. با نمونه‌گیری مایع مغزی نخاعی، میزان عفونت، سطح پروتئین، سطح گلبول‌های سفید و سطح گلوکز مشخص می‌گردد. با نمونه‌گیری CNS می‌توان میزان و علت غیر ضربه‌ایِ آسیب طناب نخاعی را تشخیص داد.
درمان آسیب طناب نخاعی
هنوز هیچ درمان مشخصی برای جواب‌گویی صد در صدی به جبران آسیب طناب نخاعی، شناخته نشده است. درمان‌ها همگی باعث بهبود وضعیت فرد آسیب دیده می‌شوند و به او کمک می‌کنند تا بتواند زندگی روزمره خود را ادامه دهد. در واقع درمان‌های مختلف تنها باعث جلوگیری از بروز صدمات بیشتر به سلول‌های آسیب دیده و جلوگیری از آسیب به دیگر سلول‌های عصبی می‌شوند. درمان‌های زیر می‌تواند در بهبود وضعیت بیمار مؤثر باشند:
. عمل جراحی: بیشتر در مواردی مثل برداشتن جسم خارجی، استخوان، مهره شکسته و … صورت می‌گیرد. برای تثبیت و جلوگیری از تغییر موقعیت ستون مهره‌ها در آینده، نیز از عمل جراحی استفاده می‌شود.
. دارو: به خصوص برای جلوگیری از التهاب، عفونت، لخته شدن و افزایش فشار خون تجویز می‌شود و می‌تواند از سکته مغزی دوباره نیز جلوگیری نماید.
. توانبخشی: فیزیوتراپی، مخصوصا برای افرادی که دچار فلج عضو شده‌اند، تاثیر شگرفی دارد. فیزیوتراپی و توانبخشی باعث تقویت ماهیچه‌ها می‌گردد و می‌تواند به فرد برای برگشت به زندگی عادی کمک نماید.
. وسایل کمکی: استفاده از گردن‌بندهای طبی، ویلچر، واکر، و … می‌تواند در بهبود و پایداری وضعیت ستون فقرات و آسیب طناب نخاعی مؤثر باشند.
به موارد بالا می‌توان تحریک الکتریکی اندام‌ها، رژیم‌های غذایی مناسب و … اضافه کرد. البته دانشمندان در حال تحقیق بر روی جلوگیری از مرگ سلول‌ها و احیا و ترمیم سلول‌های عصبی آسیب دیده هستند. قطعا با پیشرفت روز افزون تکنولوژی روزی خواهد رسید که شاهد درمان صد درصدی آسیب طناب نخاعی نیز خواهیم بود.
نکات حیاتی
زمان روبرو شدن با بیماری که دچار تصادف شده است به نکات زیر توجه نمایید:
- با مراقبت‌های ویژه اورژانس تماس بگیرید.
- فرد آسیب دیده را به هیچ عنوان حرکت ندهید.
- تا رسیدن اورژانس دو پتو را دو طرف سر و گردن بگذارید تا از جابجا شدن آن‌ها جلوگیری شود.
- در صورتی که به کمک‌های اولیه آشنا هستید عملیات جلوگیری از خونریزی ودیگر موارد را بدون حرکت دادن سر و گردن انجام دهید.