جراحی کرانیوپلاستی یا ترمیم جمجمه

استخوان سخت جمجمه محافظ قدرتمندی برای مغز است که نقش مهمی هم در ظاهر فرد دارد. اتفاقات مختلفی مانند ضربه‌های مغزی‌‌ می‌تواند باعث بروز نقص در جمجمه شود. اگر بخشی از استخوان جمجمه در اثر ضربه یا پس از عمل جراحی مغز مانند جراحی تومور مغزی  از بین برود، حالت ظاهری و فرم کروی جمجمه به هم‌‌ می‌خورد. در صورتی که امکان استفاده از استخوان خرد شده در جراحی وجود نداشته باشد، به کمک یک نوع جراحی به نام ترمیم جمجمه یا کرانیوپلاستی، جمجه را ترمیم می‌کنند که در ادامه قصد داریم به معرفی آن بپردازیم.

جراحی ترمیم جمجمه یا کرانیوپلاستی چیست؟

کرانیوپلاستی یک روش جراحی است که برای اصلاح نقص در استخوان جمجمه استفاده‌‌ می‌شود. خونریزی مغزی در اثر عوامل مختلفی چون تصادف، ‌ زمین خوردن، سقوط از ارتفاع، ‌ ضربه‌های سنگین رخ می‌دهد و ممکن است استخوان جمجه در طی این عارضه خرد شود. گاهی در اثر ضربه شدید چنان شکستگی در جمجمه ایجاد می‌شود که دیگر امکان استفاده از استخوان خرد شده وجود ندارد. همچنین، ممکن است به دلیل بیماری‌هایی چون سکته مغزی یا تومور مغزی ، مغز دچار تورم شده و به قسمت‌های دیگر فشار وارد کند و جراح تومور مغزی  مجبور شود بخشی از استخوان جمجمه را برای رفع تورم بردارد که در این صورت استخوان جمجه دچار نقص و شکاف خواهد شد. این نقص ممکن است مادرزادی یا عارضه یک جراحی قبلی نیز باشد.

ترمیم جمجمه یا کرانیوپلاستی نوعی جراحی پلاستیک و زیبایی است که در ناحیه جمجه به منظور ترمیم آسیب دیدگی و نواقص آن انجام می‌شود. جراح مغز و اعصاب برای ترمیم نقص یا شکاف استخوان جمجمه ممکن است از پیوند استخوان از جا‌های دیگر بدن یا از یک ماده مصنوعی مخصوص استفاده کند.

کرانیوپلاستی نه تنها ظاهر سر را بهبود‌‌ می‌بخشد، بلکه فواید پزشکی دیگری نیز دارد. تقویت ناحیه مشکل دار، محافظت بسیار کامل تری برای مغز فراهم می‌کند. علاوه بر این، بیمارانی که دچار سردرد یا اختلالات عصبی هستند، ممکن است علائم آن‌ها پس از انجام جراحی ترمیم جمجمه، کاهش یابد.

انواع کرانیوپلاستی

جراحی جمجمه انواع مختلفی دارد که با توجه به نوع عارضه و این‌ که استخوان کدام بخش از سر جدا شود، انجام‌‌ می‌‌شود. برخی از مهم ترین روش‌های انجام کرانیوپلاستی شامل موارد زیر است.

پیوند استخوان اتولوگ

در این روش، از استخوان‌های خود بیمار برای رفع نقص‌های جمجمه استفاده‌‌ می‌شود. با انجام این کار، خطر ابتلا به عفونت کاهش‌‌ می‌یابد.

بازسازی آلوپلاستیک

در این روش، از مواد مصنوعی برای رفع نقص استخوان‌های جمجمه استفاده می‌شود. این مواد، محدودیت‌های استفاده از استخوان بیمار را ندارند.

کرانیوپلاستی کاهشی

این نوع جراحی برای بیمارانی کاربرد دارد که به صورت مادرزادی با رشد غیر طبیعی در ناحیه جمجه مواجه شده اند. این نوع ناهنجاری می‌تواند در هر قسمت جمجمه ظاهر شود. برای رفع این مشکل، استخوان‌های اضافی توسط جراح برش داده می‌شود.

کرانیوپلاستی چه زمانی انجام می‌شود؟

به طور کلی، در هر مشکل و بیماری مربوط به مغز که نیاز به عمل جراحی داشته باشد، ممکن است پس از جراحی در صورت صلاحدید پزشک، کرانیوپلاستی انجام شود. به عنوان مثال، در خون ریزی مغزی، جراح مغز و اعصاب پس از آن که خون لخته شده را از مغز خارج می‌کند، ممکن است خرده استخوان‌ها بردارد و ایمپلنت یا استخوان دیگری جایگزین کند تا مغز شکل طبیعی خود را حفظ کند. یا در تورم مغز، در صورت نیاز جراح پس از برداشتن تورم در جراحی بعدی با ترمیم استخوان شکل طبیعی را در مغز ایجاد‌‌ می‌کند.

در فهرست زیر به برخی از بیماری‌ها و مشکلات دیگری اشاره شده است که ممکن است پس از جراحی، ‌ نیاز به کرانیوپلاستی داشته باشند.

• ترمیم شکستگی استخوان جمجمه
• برداشتن لخته‌‌های خونی
• برداشتن تومور مغزی
• برداشتن قسمت‌‌های آسیب ‌دیده مغز
• تخلیه آبسه مغزی
• ترمیم یا برداشتن آنوریسم مغزی
• ترمیم پارگی غشای پوشش مغز
• برطرف کردن ناهنجاری‌‌های شریانی وریدی مغز
• قرار دادن دستگاه‌های مخصوص برای درمان ناهنجاری‌های حرکتی
• جراحی صرع

روش انجام جراحی ترمیم جمجمه

در جراحی ترمیم جمجمه، در ابتدا جراح محل دقیق ضایعه را با استفاده از روش‌های تصویر برداری مانند سی ‌تی ‌اسکن یا ام آر آی، تعیین می‌کند و یا همان مسیر برش قبلی را برش داده و لایه لایه مغز را باز‌‌ می‌کند و قسمتی که در آن استخوان‌های خرد شده وجود دارد را پاک سازی کرده و آن ناحیه را برای قرار گرفتن ایمپلنت و یا استخوان جایگزین آماده‌‌ می‌کند. سپس، ایمپلنت را در محل انتخاب شده قرار داده و با ابزاری چون پیچ، تیتانیوم، سیم و نخ، ثابت‌‌ می‌‌کند. پس از جراحی، لایه‌های پوست را بر‌‌ می‌گرداند و محل جراحی را بخیه‌‌ می‌زند. کرانیوپلاستی با استفاده از مواد زیر انجام می‌شود.

ایمپلنت

با پیشرفت دانش و فناوری از مواد سنتتیک، ایمپلنت سه بعدی ساخته شده است.

استخوان

در صورتی که امکان ترمیم استخوان آسیب دیده وجود داشته باشد، آن استخوان به صورت استریل شده در بانک استخوان نگهداری‌‌ می‌شود و در زمان جراحی کرانیوپلاستی، به وسیله ماده مخصوصی دوباره پیوند داده‌‌ می‌شود.

خطرات جراحی کرانیوپلاستی

همه جراحی‌ها دارای خطرات احتمالی هستند. کرانیوپلاستی نیز با این که مزایای زیادی برای زیبایی و عملکرد مغز دارد و یک روش جراحی نسبتا ساده به شمار می‌رود، اما معمولا خطرات و ریسک‌هایی نیز به همراه دارد. با این وجود، در برخی موارد انجام این جراحی ضروری است. اگر این جراحی به درستی، در زمان مناسب و توسط یک پزشک ماهر انجام شود، نتایج خوبی به همراه خواهد داشت و تا حد زیادی احتمال بروز خطرات احتمالی آن کاهش‌‌ می‌یابد. شایع‌ترین خطرات این جراحی ترمیمی جمجمه به صورت زیر ‌است.

• سکته
• سردرد که با تزریق و یا مصرف قرص‌های آرام بخش که توسط پزشک تجویز می‌شود، تسکین‌‌ می‌یابد.
• حالت تهوع و استفراغ
• تشنج
• تاری دید
• تغییر در حس چشایی و بویایی
• هیدروسفالی که شایع ترین عارضه جمجمه است.
• خطر عفونتی که نیاز به درمان آنتی بیوتیکی دارد.
• لخته خون که پس از جراحی باید تخلیه شود.
• لخته شدن خون در پا‌ها که ممکن است به سمت ریه‌ها رفته و موجب آمبولی ریه شود.
• درد و تورم در محل زخم تا چند روز اول طبیعی است اما نباید بیش از اندازه طول بکشد یا با ترشح چرکی همراه باشد.
• تب و لرز که نشان دهنده عفونت محل زخم است.
• پس از جراحی ترمیم جمجمه، ممکن است بیمار با عوارضی چون حمله قلبی، عفونت‌های مجاری ادراری و ذات الریه نیز مواجه شود که ارتباط مستقیمی با این جراحی ندارند.

بیمار در صورت داشتن هر یک از این عوارض باید حتما با پزشک خود صحبت کند.

آمادگی پیش از جراحی

پیش از انجام جراحی ترمیم جمجمه باید نکاتی را رعایت کنید که در این بخش به بررسی آن خواهیم پرداخت. همچنین، پزشک پیش از عمل توصیه‌‌هایی خواهد داشت که حتما باید رعایت نمایید.

• مصرف هر نوع دارویی چه شیمیایی چه گیاهی، حتما باید با اجازه پزشک باشد.
• ممکن است پزشک از شما بخواهد مصرف برخی از دارو‌ها را پیش از جراحی قطع کنید، چرا که برخی از دارو‌ها روند بی‌ هوشی را مختل کرده و برخی نیز خطر خون ریزی را افزایش‌‌ می‌‌دهند.
• ممکن است پزشک دارو‌هایی تجویز کند که باید مدتی پیش از عمل جراحی مصرف کنید تا حین عمل مشکلی برای شما ایجاد نشود.
• خوردن خوراکی و نوشیدن آب در روز عمل جراحی ممنوع است. در صورت نیاز به مصرف دارو در روز جراحی، از مقدار بسیار کمی آب استفاده کنید.

مدت زمان بهبودی پس از عمل جراحی

پس از انجام عمل کرانیوپلاستی، معمولا بیمار به مدت 5 تا 7 روز در بیمارستان بستری شده و تحت نظر پزشک قرار‌‌ می‌گیرد. جراحی کرانیوتومی عمل دشوار و حساسی است و به همین دلیل، دوره بهبودی آن نسبت به دیگر جراحی‌‌ها طولانی ‌تر بوده و بین 1 تا ۲ ماه طول‌‌ می‌کشد. دوره نقاهت به عواملی چون سن، شدت بیماری، سلامت عمومی و مشکلات عصبی بیمار بستگی دارد.

معمولا تا ۵ روز پس از جراحی محل شکاف ایجاد شده در سر، ورم داشته و با درد همراه است. در این مدت مصرف دارو و کمپرس یخ تا حدی از درد کم می‌کند.

بخیه‌هایی که امروزه مورد استفاده قرار‌‌ می‌‌گیرند معمولا از نوع قابل جذب هستند. در صورتی که از بخیه‌‌های غیر قابل جذب استفاده شود، باید پس از ۷ تا ۱۰ روز توسط پزشک کشیده شود.

برخی از فعالیت‌ها و ورزش‌ها مانند موارد زیر برای مدتی پس از جراحی جمجمه ممنوع‌‌ می‌شوند.

• بیمار به مدت ۲ تا ۳ هفته اجازه رانندگی ندارد.
• بیمار به مدت ۲ تا ۳ روز پس از جراحی‌‌ می‌تواند حمام کند، اما نباید سر خود را زیاد خیس کند.
• بیمار به مدت ۲ تا ۳ هفته پس از جراحی اجازه شنا کردن ندارد.
• از انجام فعالیت‌‌های پرخطر و ورزش‌های سنگین مانند دوچرخه‌ سواری، وزنه ‌برداری و ورزش‌های هوازی تا ۳ ماه پس از جراحی، پرهیز کند.

مراقبت‌های لازم پس از عمل جراحی

برخی از مهم‌ترین نکاتی که بیمار باید پس از جراحی ترمیم جمجمه رعایت کند به صورت زیر ‌است.

• در چند روز پس از انجام جراحی ممکن است نیاز باشد که مایعات جمع شده در ناحیه زخم را تخلیه کرد که این کار باید توسط پزشک انجام شود.
• احساس خستگی تا چند هفته پس از جراحی طبیعی است. در این مدت بیمار باید به اندازه کافی استراحت کند و بیشتر بخوابد.
• موقعیت قرارگیری سر در هنگام خواب باید ۳۰ درجه بالاتر از بدن باشد.
• محل زخم تا بهبودی کامل و کشیدن بخیه باید کاملا تمیز نگه داشته شود. برای این منظور، ‌ همیشه باید سر بیمار خشک بوده و پانسمان آن هر دو روز یک بار، تعویض شود.
• این جراحی محدودیتی در رژیم غذایی ایجاد نمی‌‌کند؛ اما در صورتی که بیمار دچار شکم درد است، از خوردن غذا‌های چرب خودداری نماید.
• یکی از شایع ‌ترین مشکلات بیماران پس از انجام این عمل جراحی، اختلال در علمکرد طبیعی روده و مثانه است. برای پیشگیری از یبوست و اسهال، بیمار باید خوراکی‌ها و مکمل‌های حاوی فیبر را در رژیم غذایی روزانه خود جای دهد و در صورت بروز یبوست طولانی مدت، حتما با پزشک مشورت کرده و از دارو‌های ملین استفاده کند.
• بیمار باید از چرخاندن سریع و بیش از ‌اندازه سر اجتناب کند، چرا که موجب سرگیجه و سردرد می‌شود.
• دارو‌های ضد تشنج، مسکن و آنتی ‌بیوتیک باید سر وقت مصرف شوند و به هیچ عنوان نباید بدون اجازه پزشک قطع شوند.
• بیمار باید شدت عطسه‌ها و سرفه‌های خود را کنترل کند تا به جمجمه فشار وارد نشود.
• در دوران نقاهت بیمار باید از بلند کردن اجسام سنگین خودداری کند.
• پیاده ‌روی به جریان گردش خون کمک کرده و بهبودی را تسریع‌‌ می‌‌بخشد.

ماده مورد استفاده در جراحی کرانیوپلاستی چیست؟

وقتی استخوان جمجمه به قدری خرد شده که دیگر امکان استفاده از آن نیست یا به هر دلیلی مجبور به برداشتن استخوان جمجمه شوند، راه‌های مختلفی برای جایگزینی استخوان برداشته شده وجود دارد.

ماده ای به نام سیمان استخوانی را‌‌ می‌توان فرم داده و در محل مورد نظر قرار داد. راه دیگر استفاده از پروتز‌هایی از جنس فلز تیتانیوم است که تا پایان عمر در بدن فرد باقی‌‌ می‌ماند.

امروزه برای بازسازی مناطقی از جمجمه مثل بالای چشم‌ها که از نظر ظاهری بسیار مهم هستند، از جمجمه فرد اسکن تهیه شده و به کمک نرم افزار قسمت ناقص جمجمه به صورت سه بعدی بازسازی‌‌ می‌گردد. از این شکل سه بعدی برای ساخت قطعه ای شبیه به قطعه استخوانی از دست رفته، استفاده می‌شود. سپس آن قطعه در عمل جراحی کرانیوپلاستی روی سر بیمار قرار‌‌ می‌گیرد.

مواد مورد استفاده در کرانیوپلاستی و ایمپلنتی که جایگزین استخوان خرد شده‌‌ می‌شود، باید دارای ویژگی‌هایی زیر باشد.

• در برابر عفونت مقاوم باشد.
• مقاومت خوبی در مجاورت با گرما داشته باشد.
• با نوع نقص موجود در جمجمه متناسب باشد.
• در دسترس باشد.

از مواد مختلفی جهت انجام این عمل استفاده‌‌ می‌شود. امروزه با پیشرفت فناوری پزشکی مواد بهتری تولید شده که دارای عوارض کمتری هستند. در حال حاضر متداول ترین مواد مورد استفاده در عمل جراحی ترمیم جمجمه، مش تیتانیوم، محصولات دارای کلسیم فسفات و متاکریلات متیل‌‌ هستند.