هیپوفیز چیست ؟

غده هیپوفیز چیست؟ چقدر با آناتومی این غده و نحوه عملکرد آن در بدن آشنایی دارید؟ آیا می‌دانید این غده مسئولیت زیادی بر عهده دارد و کارکرد بسیاری از هورمون‌های بدن را کنترل می‌کند؟ چه هورمون‌هایی در هیپوفیز ساخته می‌شوند؟ اگر اختلالی در هیپوفیز رخ دهد، به نظر شما چه اتفاقی برای بدن مورد انتظار است؟ در این مطلب به معرفی کامل هیپوفیز، اختلالات و بیماری‌های آن و روش درمانی آن‌ها می‌پردازیم.

غده هیپوفیز چیست؟

هیپوفیز، غده کوچکی با وزن کمتر از یک گرم و به اندازه یک نخود است که در پایه مغز، پشت پل بینی و مستقیماً در زیر هیپوتالاموس و در فرورفتگی استخوان اسفنوئید به نام sella turcica قرار دارد. هیپوفیز، از طریق ساقه‌ای از عروق خونی و اعصاب به نام ساقه هیپوفیز، به هیپوتالاموس متصل می‌شود. این غده، بخشی از سیستم غدد درون‌ریز و مسئول ساخت چندین هورمون ضروری بدن است. غدد درون‌ریز، هورمون‌ها را مستقیماً وارد جریان خون می‌کنند تا هماهنگی عملکردهای مختلف بدن را با انتقال پیام از طریق خون به اندام‌ها، پوست، ماهیچه‌ها و سایر بافت‌ها انجام دهند.

آناتومی غده هیپوفیز

غده هیپوفیز، غده اصلی سیستم غدد درون‌ریز است که عملکرد بسیاری از غدد دیگر را کنترل می‌کند و به دو بخش اصلی قدامی (لوب جلویی) و خلفی (لوب پشتی) تقسیم می‌شود. لوب قدامی هیپوفیز، بزرگ‌تر از لوب خلفی است و حدود ۸۰ درصد از وزن کل غده هیپوفیز را تشکیل می‌دهد. هر لوب غده هیپوفیز، هورمون‌های خاصی می‌سازد.

هورمون‌های لوب قدامی غده هیپوفیز

• هورمون رشد (GH): در کودکان، هورمون رشد باعث تحریک رشد و به عبارت دیگر، رشد قدی آن‌ها می‌شود. در بزرگسالان، هورمون رشد به حفظ ماهیچه‌ها و استخوان‌های سالم کمک می‌کند و بر توزیع چربی تأثیر می‌گذارد. همچنین، GH در متابولیسم بدن موثر است.
• پرولاکتین: این هورمون، برای تحریک تولید شیر، در زنان، پس از زایمان ضروری است. همچنین، این هورمون، می‌تواند بر باروری و عملکرد جنسی بزرگسالان تأثیر بگذارد.
• هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH): این هورمون، در نحوه واکنش بدن بر استرس نقش دارد و غده آدرنال را تحریک می‌کند تا در بدن کورتیزول تولید کند. هورمون کورتیزول، در تنظیم متابولیسم، حفظ فشار خون، تنظیم سطح گلوکز خون و کاهش التهاب و… نقش دارد.
• هورمون محرک تیروئید (TSH): این هورمون، تیروئید را برای تولید هورمون تحریک می‌کند تا متابولیسم، سطح انرژی و سیستم عصبی را مدیریت کند.
• هورمون محرک فولیکول (FSH): تولید اسپرم را در افرادی که در بدو تولد مرد هستند، تحریک می‌کند. FSH تخمدان‌ها را برای تولید استروژن تحریک می‌کند. به دلیل نقش این هورمون در کنترل عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها، به عنوان هورمون گنادوتروفیک شناخته می‌شود.
• هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH): باعث تحریک تخمک‌گذاری در افرادی که در بدو تولد زن هستند و تولید تستوسترون را در افرادی که در بدو تولد مرد هستند، تحریک می‌کند. این هورمون نیز، به عنوان هورمون گنادوتروفیک شناخته می‌شود.

هورمون‌های لوب خلفی غده هیپوفیز

لوب خلفی غده هیپوفیز، هورمون‌های زیر را ذخیره و آزاد می‌کند؛ اما هیپوتالاموس آن‌ها را می‌سازد:

• هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH): این هورمون، در هیپوتالاموس تولید و در غده هیپوفیز ذخیره می‌شود و جذب آب توسط کلیه‌ها را افزایش می‌دهد. همچنین، منجر به افزایش فشار خون می‌شود.
• اکسی توسین: این هورمون، در هیپوتالاموس ساخته می‌شود و غده هیپوفیز آن را ذخیره و آزاد می‌کند. اکسی توسین در انقباض رحم در هنگام زایمان و تحریک ترشح شیر در دوران شیردهی موثر است. به این طریق که با ارسال سیگنال‌هایی به رحم، به انقباض و پیشرفت زایمان کمک می‌کند. همچنین، باعث جریان یافتن شیر مادر می‌شود. در افرادی که در بدو تولد مرد هستند، اکسی توسین در حرکت اسپرم نقش دارد.
• هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH یا وازوپرسین): این هورمون، تعادل آب و سطح سدیم را در بدن تنظیم می‌کند.

آیا زندگی بدون غده هیپوفیز امکانپذیر است؟

هورمون‌های غده هیپوفیز برای حفظ عملکرد بدن بسیار مهم هستند. کمبود درمان نشده هورمون‌های هیپوفیز، تهدیدکننده حیات است. بنابراین، زندگی بدون غده هیپوفیز تا زمانی امکانپذیر است که داروهایی برای جایگزینی هورمون‌های هیپوفیز مصرف شود.

عملکرد غده هیپوفیز چیست؟

عملکرد غده هیپوفیز، چیزی شبیه ترموستات است! وظیفه ترموستات، کنترل دمای ثابت و فراهم کردن راحتی در منزل است. سیگنال‌هایی را به سیستم‌های گرمایش و سرمایش ارسال می‌کند تا دمای هوا ثابت بماند. غده هیپوفیز، عملکرد بدن را تقریباً به همان روش کنترل می‌کند. این غده، سیگنال‌هایی را از طریق هورمون‌های خود به اندام‌ها و غدد می‌فرستد تا به آن‌ها بگوید چه عملکردهایی در چه زمانی لازم است. تنظیمات مناسب بدن، به عوامل مختلفی از جمله سن و جنس بستگی دارد.

اختلالات و بیماری های هیپوفیز

شرایط هیپوفیز می‌تواند بر بلوغ جنسی، عملکرد غده تیروئید، رشد جسمانی، رنگدانه پوست و عملکرد آدرنال تأثیر بگذارد. چهار دسته اصلی از مسائل مربوط به غده هیپوفیز عبارتند از:

تومورهای هیپوفیز

بیشتر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند. با این حال، با توجه به موقعیت مکانی این غده، تومورهای بزرگ هیپوفیز می‌توانند به اعصاب بینایی فشار وارد کنند و موجب مشکلات بینایی شوند. علاوه بر این، آن دسته از تومورهای هیپوفیز که بیش از حد هورمون تولید می‌کنند، موجب تحریک بیش از حد سایر غدد درون‌ریز شده و منجر به بروز علائم می‌شوند. آدنوم هیپوفیز ، رشد خوش‌خیم غده هیپوفیز است که ۱۰٪ تا ۱۵٪ از تمام تومورهایی را تشکیل می‌دهد که در جمجمه ایجاد می‌شوند. آدنوم هیپوفیز معمولاً به کندی رشد می‌کند، اما، اگر بیش از حد بزرگ شود، می‌تواند بر ساختارهای مجاور فشار وارد کند و موجب بروز علائم در فرد شود. همچنین، آن‌ها می‌توانند عصب بینایی را فشرده کرده و منجر به اختلالات بینایی شوند.

در موارد نادر، آدنوم هیپوفیز بزرگ می‌تواند منجر به خونریزی مغزی شود. برخی از آدنوم‌های هیپوفیز، هورمون‌های هیپوفیز اضافی ترشح می‌کنند که به این آدنوم‌ها عملکردی گفته می‌شود. برخی دیگر از آدنوم‌ها،  هیچ هورمونی ترشح نمی‌کنند که به آن‌ها، آدنوم‌های غیر عملکردی گفته می‌شود. انواع مختلفی از آدنوم هیپوفیز عملکردی، بر اساس هورمونی که آزاد می‌کنند، وجود دارد. شایع‌ترین آدنوم فعال، پرولاکتینوما است که پرولاکتین اضافی آزاد می‌کند و معمولاً با دارو درمان می‌شوند. تومورهای هیپوفیز که خیلی بزرگ می‌شوند و یا هورمون آزاد می‌کنند، نیاز به درمان با جراحی دارند.

هیپوفیتاریسم

هیپوفیتاریسم، به عنوان کم‌کاری غده هیپوفیز نامیده می‌شود و وضعیتی است که در آن کمبود یک یا چند مورد، یا همه هورمون‌هایی که غده هیپوفیز می‌سازند، وجود دارد. کم کاری هیپوفیز، بر عملکرد لوب قدامی تأثیر می‌گذارد و می‌تواند بر تولید هورمون در غده فوق کلیوی، تیروئید، بیضه‌ها یا تخمدان‌ها موثر باشد. بیشترین مورد هیپوفیتاریسم، ناشی از کمبود یک هورمون است. کمبود دو یا چند هورمون هیپوفیز، معمولاً پس از جراحی هیپوفیز یا پرتودرمانی مغز اتفاق می‌افتد. هیپوفیتاریسم، اغلب به دلیل نوعی آسیب به غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس ایجاد می‌شود. شرایط خاصی که شامل کمبود هورمون هیپوفیز است عبارتند از:

• کمبود هورمون رشد: این اختلال، زمانی اتفاق می‌افتد که هیپوفیز هورمون رشد (GH) کافی ترشح نمی‌کند. این اختلال، در کودکان، باعث عدم رشد و نمو و تاخیر در بلوغ می‌شود و در بزرگسالان باعث مشکلات متابولیکی می‌گردد.
• دیابت بی‌مزه: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که هیپوفیز به اندازه کافی هورمون آنتی دیورتیک (ADH یا وازوپرسین) ترشح نمی‌کند. این هورمون، به بدن کمک می‌کند تا مقدار مطلوب آب بدن را حفظ کند. اما در صورت بروز این اختلال، بدن بیش از حد ادرار تولید می‌کند و قادر به حفظ آب کافی نیست. دیابت بی‌مزه ارتباطی با دیابت ندارد، هر چند که برخی از علائم آن‌ها مشابه هم هستند.
• هیپوگنادیسم: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که هیپوفیز به اندازه کافی هورمون لوتئینه‌کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH) ترشح نکند و باعث مشکلاتی در عملکرد جنسی و رشد و باروری شود.
• نارسایی مرکزی آدرنال: در این وضعیت، هیپوفیز، به اندازه کافی ACTH آزاد نمی‌کند و باعث می‌شود بدن قادر به ترشح کورتیزول نباشد.
• کم کاری تیروئید: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که هیپوفیز به اندازه کافی هورمون محرک تیروئید (TSH) ترشح نکند. در نتیجه، سطح هورمون تیروئید کاهش می‌یابد. درمان کم‌کاری هیپوفیز با جبران کمبود هورمون‌ و نظارت بر سطح آن از طریق آزمایش خون امکانپذیر است.

هایپر هیپوفیز

هایپر هیپوفیز زمانی اتفاق می‌افتد که غده هیپوفیز، بیش از حد یک یا چند هورمون تولید کند. این اختلال،  اغلب ناشی از آدنوم هیپوفیز است. شرایط خاصی که شامل ترشح بیش از حد هورمون هیپوفیز می‌شود عبارتند از:

• آکرومگالی: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که غده هیپوفیز در بزرگسالی بیش از حد هورمون رشد ترشح کند. در نتیجه، باعث بزرگ شدن قسمت‌های خاصی از بدن مانند دست‌ها، پاها و یا اندام‌ها و مشکلات متابولیکی شود. در بیش از ۹۵% موارد، آکرومگالی ناشی از تومورهای خوش‌خیم غده هیپوفیز است.
• غول ‌پیکری: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که غده هیپوفیز در کودکی یا نوجوانی، بیش از حد هورمون رشد ترشح کند. در غول پیکری، رشد فرد بسیار سریع است و قد او بسیار بلند خواهد شد.
• بیماری کوشینگ: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که غده هیپوفیز بیش از حد هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک ترشح ‌کند و باعث می‌شود غده فوق کلیوی، بیش از حد کورتیزول تولید کند. در نتیجه، افزایش سریع وزن در نواحی خاصی از بدن رخ می‌دهد و قند خون فرد افزایش می‌یابد که می‌تواند به دیابت نوع ۲ تبدیل شود.
• هیپرپرولاکتینمی: این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که غده هیپوفیز، مقدار زیادی پرولاکتین آزاد کند. این اختلال، موجب ناباروری و ترشحات شیری نوک پستان می‌شود.

سندرم سلای خالی

سندرم سلای خالی، بیماری نادری است که در آن غده هیپوفیز به دلیل مشکلات مربوط به sella turcica، ساختار استخوانی در پایه مغز که غده هیپوفیز را احاطه کرده و از آن محافظت می‌کند، صاف یا کوچک می‌شود. sella turcica محفظه زین مانندی است؛ تشخیص سلای خالی با رادیوگرافی انجام می‌شود. اغلب اوقات، به عنوان وضعیت اورژانس پزشکی محسوب نمی‌شود و به طور تصادفی در تصویربرداری قابل تشخیص است. در برخی موارد، این نوع سندرم، ممکن است علائم خاصی از جمله عدم تعادل هورمونی، ناتوانی جنسی، کاهش میل جنسی، قاعدگی نامنظم، سردردهای مکرر و تغییرات بینایی ایجاد کند. با این حال، اگر سطح هورمون هیپوفیز در محدوده طبیعی باشد، دلیلی برای نگرانی وجود ندارد.

علائم مشکلات غده هیپوفیز چیست؟

آدنوم‌های بزرگ هیپوفیز (ماکروآدنوم) ، که تومورهای خوش خیم هستند، می‌توانند به بافت‌های مجاور فشار وارد کنند یا به آن‌ها آسیب برسانند. در نتیجه، علائم زیر در فرد ایجاد شود:

• مشکلات بینایی
• سردرد
• عدم تعادل هورمونی ناشی از کمبود یا ترشح بیش از حد هورمون هیپوفیز

عدم تعادل هورمون هیپوفیز بسته به هورمونی که تحت تأثیر قرار می‌گیرد، می‌تواند علائم مختلفی ایجاد کند، از جمله:

• عدم رشد یا رشد بیش از حد کودکان
• ناباروری مردانه و زنانه
• پریودهای نامنظم
• افزایش یا کاهش وزن غیر قابل توجیه
• افسردگی و یا اضطراب

این نکته مهم است که هر زمان که فردی علائم جدید و مداوم را تجربه کرد، با پزشک خود صحبت کند. آن‌ها می‌توانند با تجویز چند آزمایش خون ساده، به بررسی این موارد بپردازند که آیا علائم فرد به مشکلات هورمونی مرتبط است یا خیر.

در صورت بروز اختلالات غده هیپوفیز به چه پزشکی باید مراجعه شود؟

متخصصان داخلی و فوق تخصصان غدد، معمولاً مشکلات غده هیپوفیز را درمان می‌کنند. آن‌ها به بررسی هورمون‌های بدن می‌پردازند و شرایط غدد درون ریز را تشخیص می‌دهند. برنامه‌های درمانی و مدیریتی را ایجاد و داروهای مناسب را تجویز می‌کنند. اگر مشکل مربوط به غده هیپوفیز، ناشی از آدنوم باشد که بر ساختارهای مغز تأثیر می‌گذارد ممکن است فرد نیاز به جراحی داشته باشد. در این صورت، باید به جراح مغز و اعصاب مراجعه شود.

تشخیص مشکلات غده هیپوفیز

از آنجایی که غده هیپوفیز، هورمون‌ها را مستقیماً در جریان خون آزاد می‌کند، متخصصان داخلی و فوق تخصصان غدد، اغلب برای اندازه‌گیری سطح هورمون هیپوفیز به آزمایش خون بسنده می‌کنند. اگر سطوح هورمون فرد نامنظم باشد، ممکن است پزشک، آزمایش‌های تصویربرداری مانند سی تی اسکن یا اسکن ام آر آی را برای ارزیابی غده هیپوفیز و برای بررسی هر گونه مشکل تجویز کند. به طور معمول، ام آر آی اختصاصی هیپوفیز، برای بررسی دقیق‌تر این غده توصیه می‌شود. تشخیص اختلالات هیپوفیز شامل: رویکرد جامع ارزیابی هورمونی توسط متخصصان داخلی و غدد و همچنین مطالعات تصویربرداری مانند اسکن MRI برای ارزیابی وجود ناهنجاری‌های غده هیپوفیز است. بسته به ناهنجاری، بیماران ممکن است نیاز به ارزیابی بینایی توسط چشم پزشک داشته باشند.

گزینه‌های درمانی برای اختلالات هیپوفیز

درمان اختلالات هیپوفیز اغلب شامل همکاری بین متخصصان مختلف از جمله متخصصان غدد، جراحان مغز و اعصاب، چشم‌پزشکان عصبی، انکولوژیست پرتودرمانی و متخصص گوش و حلق و بینی (ENT) است. روش‌های درمانی هم شامل: جراحی، تجویز داروها، جایگزینی هورمون (در صورت کمبود هورمون) و گاهی پرتودرمانی است.