با بروز هر بیماری، خصوصاً تشخیص سرطان و تومور مغزی فرد دچار استرس شدید شده و ورود به روند پذیرش و درمان بیماری برای او یک چالش جدی خواهد بود. بخشی از مغز که ممکن است درگیر تومور شود، هیپوفیز است. اگرچه در عموم موارد تومورهای هیپوفیز خوشخیم بوده و به سایر نواحی بدن سرایت نمیکنند؛ اما به هر صورت در زندگی بیمار تأثیرگذار هستند. شاید بتوان گفت که تومورهای هیپوفیز کمترین تأثیر را در روند طبیعی زندگی فرد و طول عمر او دارند، ولی آگاهی از مسیری که فرآیند این بیماری و درمان آن طی میکند، به فرد در حفظ آرامش و تصمیمگیری در مورد درمان کمک میکند. به همین مناسبت قصد داریم در این مقاله به موضوع تومورهای هیپوفیز و راههای درمان آنها و امید به زندگی و طول عمر بیماران مبتلا به تومور هیپوفیز بپردازیم.
غده هیپوفیز و عملکرد آن
غده هیپوفیز که در مغز در کف بطن سوم قرار دارد، دارای دو بخش پسین و پیشین است و علیرغم کوچکی خود با ترشح هورمون فعالیتهای مهم و حیاتی را در بدن کنترل میکند. این غده کوچک که به اندازۀ یک نخود بوده و پشت پل بینی قرار دارد، در حالیکه خود تحت تأثیر غده هیپوتالاموس است، فعالیت غدد دیگر بدن را کنترل میکند. بخش قدامی یا همان پیشین به وسیله رگهای خونی به مغز متصل است و بخش پسین یا خلفی تحت فرمان هیپوتالاموس مغز، هورمونها را وارد جریان خون میکند. با وجود کوچک بودن این غده تأثیرات بسیاری در کنترل دیگر غدد و عملکردهای بدن دارد. به عنوان مثال با ترشح هورمونهای خاص عملکرد غددی نظیر تیروئید و غدد فوقکلیوی را تنظیم کرده و رشد، متابولیسم، فشار خون، بلوغ جنسی و دیگر فرآیندها را کنترل مینماید.
تومورهای غده هیپوفیز
غده کوچک ولی بسیار مهم هیپوفیز، همانطور که گفتیم تأثیر زیادی بر عملکردهای بدن دارد. این غده اگر دچار تومور شود، عموماً تومورهای آن از دسته تومورهای مغزی خوش خیم بوده و سرطانی نیستند و به دیگر نواحی بدن سرایت نمیکنند؛ اما وجود این تومورها، کارکرد این غده را تحت تأثیر قرار داده و باعث افزایش یا کاهش هورمونهای ترشح شده از آن میشوند. این کاهش یا افزایش میزان هورمونها، مشکلاتی را به وجود میآورد که طبعاً تمام بدن را تحت تأثیر قرار میدهد. تومورهایی که منجر به افزایش هورمونهای هیپوفیز شوند، باعث افزایش هورمونهای دیگر غدد تحت کنترل هیپوفیز نیز میگردند. همچنین ممکن است تومورهای هیپوفیز به اعصاب بینایی فشار وارد کرده و مشکلات بینایی ایجاد نمایند.
بسیاری از اوقات تومورها علائمی ندارند و در تصویربرداری از بافت تشخیص داده میشوند. بنابراین ممکن است بسیاری از افراد تومورهای کوچک هیپوفیز داشته باشند که علائمی ندارند. تومورهای هیپوفیز دو نوع اصلی عملکردی و غیرعملکردی دارند. نوع عملکردی باعث درگیری مناطقی میشوند که عملکرد خاصی را کنترل مینمایند و نوع غیرعملکردی نیز در نواحی ظاهر میشوند که عملکرد کنترلی ندارند. در ادامه انواع اصلی تومورهای هیپوفیز را معرفی میکنیم:
آدنوم هیپوفیز
آدنوم هیپوفیز شایعترین انواع تومور هیپوفیز هستند؛ چراکه باعث تولید هورمون اضافی نمیشوند و تا زمانی که اندازه تومور به حدی نرسد که به بافتهای مجاور فشار وارد کند، علائمی ندارند. با بزرگ شدن تومور ممکن است بافت هیپوفیز از بین برود و همین امر باعث کاهش هورمونها نیز بشود. تومورهای بعدی همه در قالب انواع عملکردی قرار میگیرند.
تومورهای تولیدکننده پرولاکتین (پرولاکتینوم)
پرولاکتینوما اگرچه بدخیم نیستند، اما باعث افزایش میزان تولید پرولاکتین در بدن میشوند که به عنوان مثال در زنان منجر به بهم ریختن چرخه قاعدگی و یا توقف آن میشود و در مردان باعث کاهش میل جنسی و مشکلات دیگر گردد.
تومورهای تولید کننده هورمون ACTH (آدرنوکورتیکوتروپیک)
این هورمون بر غدههای آدرنال یا فوقکلیوی تأثیر گذاشته و باعث میشود تا استروئیدهایی تولید کنند که بر متابولیسم اثرگذار هستند. این استروئیدها گلوکوکوتیکوئید نامیده میشوند که کورتیزول نیز در این گروه قرار میگیرد. استروئیدها در توقف التهاب ناشی از اختلالات سیستم ایمنی و همچنین کنترل استفاده بدن از قند و چربی مؤثر هستند. تولید بیش از حد این استروئیدها باعث بروز اختلالاتی مانند بیماری کوشینگ میشود.
تومورهای تولید کننده هورمون رشد
برخی از تومورهای غده هیپوفیز باعث افزایش هورمون رشد میگردند که باعث رشد بیش از حد استخوانها میگردد و منجر به ایجاد غولپیکری و عوارض دیگر مانند تعریق زیاد، درد مفاصل و یا آکرومگالی میگردد.
تومورهای تولید کننده هورمون تحریک تیروئید
با تولید هورمونهای هیپوفیز که بر تیروئید اثرگذار هستند، تیروئید اقدام به تولید هورمون میکند. این تومورها باعث تولید هورمون TSH میشوند که تیروئید را وادار به ساختن هورمون میکند. با افزایش هورمونها در تیروئید، فرد دچار پرکاری تیروئید میگردد.
نحوه تشخیص تومور هیپوفیز
برای تشخیص تومور هیپوفیز، پزشک متخصص علاوه بر بررسی علائم و معاینهای که انجام میدهد، ممکن است از روشها و آزمایشات تشخیصی نیز استفاده نماید.
- آزمایش خون و ادرار جهت بررسی میزان هورمونها
- سی تی اسکن و ام آر آی برای بررسی تصاویر دقیق از بافتها
- بیوپسی یا نمونهبرداری که از بافت مورد نظر حین جراحی یا با سوزن نمونه تهیه شده و مورد بررسی قرار میگیرد
تومور هیپوفیز چه روندی را طی میکند؟
به طور معمول تومورهای هیپوفیز بدخیم نبوده و به دیگر مناطق بدن سرایت نمیکنند و در کمتر از 1% موارد بدخیمی رخ میدهد. اگرچه که تومورهای هیپوفیز رشد آهسته داشته و خوشخیم هستند، اما وجود آنها مشکلاتی را در بافتهای مجاور و در صورت بزرگ شدن در خود هیپوفیز بوجود میآورد. همانطور که پیشتر اشاره کردیم، تأثیر بر بینایی و کم شدن آن در کنار بروز چاقی و مشکلات هورمونی میتوانند از عواقب و عوارض هیپوفیز باشند. عموماً تومورهای عملکردی هیپوفیز که منجر به اختلالات هورمونی در سایر غدد میگردند، تعادل و کارآیی بدن را به هم میریزند و بیمار را دچار مشکل میسازند. به همین دلیل است که علیرغم خوشخیم بودن آدنومهای هیپوفیز، میبایست روند درمان را شروع کرده و جدی گرفت.
استفاده از دارو، پرتودرمانی و جراحی تومور هیپوفیز ، همه به عنوان راهکارهایی برای رفع مشکل و درمان بیمار به کار میروند و بسته به شرایط بیمار میتوانند علائم را برطرف کنند. تومورهای هیپوفیز بندرت به درمان مقاومت نشان میدهند و معمولاً درمان مؤثر واقع میگردد، مگر در مواردی که تومور آدنوم مقاوم به درمان باشد که کمتر دیده میشود.
درمان تومورهای هیپوفیز
تومورهای هیپوفیز در بسیاری از موارد علائمی نداشته و مشکلی ایجاد نمینمایند؛ در نتیجه در صورت تشخیص فقط نیاز است که تحت نظر باشند و مشاهده شوند. اما اگر تومورها علائمی ایجاد کنند، بسته به سن، سلامت و وضعیت عمومی فرد، علائم احتمالی ایجاد شده و همچنین اندازه تومور، میتوان از درمانهای گفته شده استفاده کرد. تشخیص اینکه کدام راهکار درمانی مناسب بیمار است با پزشک متخصص است که ممکن است از بین درمانهای داروهای ترکیبی، پرتودرمانی و جراحی هر یک را برگزیده و توصیه نماید. تومورها ممکن است بدخیم یا بزرگ باشند و با توجه به نقشی که هیپوفیز در کارکرد دیگر غدد بدن دارد، عملکرد آنها نیز مختل شود، در این صورت حتماً نیاز به درمان و انتخاب یکی از سه شیوۀ درمانی ذکر شده است.
جراحی تومورهای هیپوفیز
در روش جراحی درمان تومورهای هیپوفیز، بیشتر تومورها از طریق جراحی هیپوفیز از طریق بینی برداشته میشوند. در این روش جراح با استفاده از دستگاه آندوسکوپی و سایر ابزارهای جراحی، از راه بینی و حفره سینوس به استخوان اسفنوئید که هیپوفیز در آن قرار دارد وارد میشود. در جراحی هیپوفیز که خارج از بخش اصلی مغز است از کرانیوتومی (جراحی باز مغز) استفاده نمیشود و از طریق ایجاد برش کوچکی در پشت بینی، از راه بینی مستقیماً دسترسی به سینوس اسفنوئید ایجاد میشود. البته این جراحی دقیق و پیچیده است و نیاز است تا جراح تومور هیپوفیز توجه کافی به سیستم عصبی بیمار داشته باشد. آمار بهبود بیماران پس از جراحی تا میزان قابل قبولی بالا بوده و عموماً جراحی موفقیتآمیز است.
میزان بقا و امید به زندگی
میزان بقا و آمار آن به شکل خالص، به احتمال زنده ماندن افراد مبتلا به سرطان در غیاب سایر علل مرگ و میر گفته میشود. هنگامی که این آمار مطرح و در نظر گرفته میشود، میزان بقا و طول عمر در تعدادی از سرطانها را به شکل گروهی بیان میکند و آمار به صورت شخصی و فردی نیست. در آمار نسبی، احتمال زنده ماندن افراد مبتلا به سرطان را در مقایسه با افرادی که سرطان ندارند، ولی از نظر سنی و جنس در موقعیت و شرایط یکسان با افراد بیمار قرار دارند اشاره میکند.
در مطالعات و بررسیهای انجام شده، مشخص گردیده که میزان بقا و امید به زندگی در بیماران تومور هیپوفیز بسیار بالاست؛ به طوری که در 97% بیماران، میزان بقای بالای 5 سال یا حتی بیشتر گزارش شده است. این بدان معناست که طول عمر بیماران تومور هیپوفیز، در صورت تشخیص حداقل 5 سال یا حتی بیش از آن است. تحقیقات مشخص کرده است، بسیاری از افراد دارای تومورهای هیپوفیز هستند و این تومورها تشخیص داده نمیشوند و فرد به زندگی عادی خود ادامه میدهد. در برخی بررسیها طول عمر بیماران تومور هیپوفیز، پس از تشخیص در 47% موارد تا 10 سال تخمین زده شده است.
عوامل موثر در طول عمر بیماران تومور هیپوفیز
عوامل متعددی در میزان بقا و طول عمر بیماران مبتلا به تومور هیپوفیز دخیل است که عمده موارد عبارتند از:
- سابقه و تاریخچه سلامت شما و ابتلا به بیماری
- نوع و اندازه تومور
- احتمال گسترش سرطان و محل گسترش در بدن
- ویژگیهای خاص بیماری و تومور
- نحوه پاسخدهی بیماری و تومور به درمان
با درنظر گرفتن تمام این موارد و کنار هم قرار دادن پاسخ همه آنها، متخصصان میتوانند به طور نسبی، میزان طول عمر بیمار را تعیین کنند.