جراحی مغز و اعصاب

به هر دلیلی ممکن است شرایط پزشکی ویژه‌ای برای افراد مختلف اتفاق بیفتد که به درستی ندانند برای رفع آن به چه متخصصانی باید مراجعه کنند؛ به خصوص وقتی آن شرایط پزشکی مربوط به حیطه مغز و اعصاب باشد، این تردید در بیمار و اطرافیان او ایجاد می‌شود که آیا باید به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کرد و یا جراح مغز و اعصاب ؟ موضوع این است که ابتدا باید مشکل به درستی توسط متخصص مغز و اعصاب تشخیص داده شود و در گام بعدی و در صورت نیاز به جراحی، ارجاع به جراح مغز و اعصاب انجام ‌می‌شود. در این مطلب، سعی کرده‌ایم تا به توضیح شایع‌ترین شرایطی که نیاز به جراحی مغز و اعصاب دارد، بپردازیم.

رشته جراحی مغز و اعصاب

جراحی مغز و اعصاب یک رشته پزشکی تخصصی است که به تشخیص، درمان و جراحی بیماری‌ها، اختلالات و آسیب‌های مرتبط با سیستم عصبی مرکزی و حرکتی اعصاب می‌پردازد. این رشته به ترکیب مهارت‌های جراحی عمومی و دانش علوم عصبی می‌پردازد و درمان مشکلاتی از قبیل تومورهای مغزی، اپیلپسی، اختلالات عصبی عروقی، تروماهای مغز و اعصابی و اختلالات حرکتی مرتبط با عصب‌ها را انجام می‌دهد.

تحصیل در رشته جراحی مغز و اعصاب

برای تحصیل در رشته جراحی مغز و اعصاب، شما نیاز به طی کردن مراحل تحصیلی طولانی و پیچیده‌ای دارید. این مراحل عبارتند از:

انواع مختلف بیماری‌ها

انواع مختلف مشکلاتی که می‌تواند توسط جراحان مغز و اعصاب درمان شود، شامل موارد زیر است:

• تومورهایی که ممکن است مغز، نخاع، اعصاب، جمجمه و ستون فقرات را درگیر ‌کنند.
• اختلالات عصبی و عروقی مانند خونریزی‌های مغزی و لخته‌های خون تروماتیک یا غیرضربه‌ای که بر مغز یا نخاع تأثیر می‌گذارد.
• اختلالات مغزی مانند هیدروسفالی یا ناهنجاری‌هایی که مغز را از بدو تولد درگیر می‌کند.
• عفونت‌هایی که مغز و نخاع را درگیر می‌کنند.‌
• آسیب‌های تروماتیک شامل مغز، نخاع، استخوان‌های ستون فقرات، اعصاب و جمجمه
• آسیب‌های عصب محیطی در صورت، بازوها، دست‌ها یا پاها.

اختلالات داخل جمجمه

ناهنجاری‌های شریانی وریدی از جمله تومور مغزی ، خونریزی‌ مغزی و ضربه مغزی از جمله مشکلاتی هستند که توسط جراحان مغز و اعصاب، درمان می‌شود. آسیب مغزی تروماتیک می‌تواند باعث تورم مغزی و افزایش فشار بر بافت مغز شود. ناهنجاری‌هایی مانند تومورهای مغزی و هماتوم‌ها که ناشی از گسترش لخته‌های خون در داخل جمجمه هستند، می‌توانند بر مغز فشار وارد کنند. این فشار، می‌تواند برای مغز مضر باشد. از این رو، برای حفظ عملکرد مغز، اغلب راهکار جراحی توصیه می‌شود. سردرد، تهوع، استفراغ، ضعف یا فلج در یک سمت بدن، خواب‌آلودگی و گیجی از جمله علائم این نوع اختلالات مغزی هستند. اگر فشار وارد بر مغز بیش از حد باشد، بیمار ممکن است به کُما برود. علاوه بر ارزیابی توسط جراح مغز و اعصاب، بیماران نیاز به روش‌های تشخیصی با سی تی اسکن، ام آر آی ، یا آزمایشات دیگر دارند تا به طور کامل مورد ارزیابی قرار بگیرند.

استفاده از تکنیک‌های کم‌تهاجمی جراحی، می‌تواند برای حذف تومورهای مغزی، تومور هیپوفیز ، انجام بیوپسی مغز، حذف لخته‌های خون و غیره انجام شود.

اختلالات عروق مغزی

اختلالات عروق مغزی شامل اختلالاتی هستند که در آن قسمتی از مغز به طور موقتی یا دائم دچار ایسکمی یا خونریزی می‌شود و یک یا چند رگ خونی مغز درگیر فرآیند پاتولوژیک می‌شوند. بیماری‌های عروق مغزی مواردی از جمله انواع سکته مغزی ، تنگی داخل جمجمه‌ای، تنگی کاروتید، آنوریسم مغزی و ​​ناهنجاری‌های عروقی را شامل می‌شود. محدودیت در جریان خون، ممکن است به دلیل تنگی عروق، تشکیل لخته یا ترومبوز، انسداد یا آمبولی و یا پارگی عروق خونی رخ دهد. فقدان جریان خون کافی بر بافت مغز تأثیر می‌گذارد و ممکن است باعث سکته شود.

تنگی کاروتید

تنگی شریان کاروتید، شرایطی است که شریان کاروتید که در دو طرف گردن قرار دارد، مسدود می‌شود. انسداد به دلیل پلاک (رسوبات کلسترول چرب) رخ می‌دهد. هنگامی که پلاک، جریان طبیعی خون را از طریق شریان کاروتید مسدود می‌کند، فرد در معرض خطر سکته مغزی قرار می‌گیرد. عوامل متعددی می‌تواند شانس ابتلای فرد به این بیماری را در طول زمان افزایش دهد. از جمله: مصرف دخانیات، چاقی، کم تحرکی، فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت و افزایش سن. نوعی سکته مغزی که معمولاً از تنگی کاروتید اتفاق می‌افتد، مربوط به تکه‌های پلاکی است که به سمت مغز می‌روند و سکته مغزی ایسکمیک نامیده می‌شود که منجر به قطع جریان خون بخشی از مغز می‌گردد. در صورتی که انسداد دائمی باشد، سلول‌ها یا نورون‌های مغز شروع به از بین رفتن می‌کنند. نوع دیگر حمله ایسکمیک گذرا، مربوط به انسداد موقت شریان کوچک مغز از پلاک است. در این مورد، درمان به موقع بسیار مهم است.

علائم سکته مغزی می‌تواند به صورت افتادگی یک طرف صورت، گفتار نامفهوم یا مشکلات گفتاری و عدم برقراری ارتباط با دیگران، از دست دادن بینایی در یک چشم، عدم احساس در یک طرف بدن، از دست دادن قدرت عضلانی و ضعف در یک سمت بدن باشد. البته، در برخی موارد ممکن است فرد متوجه هیچ علامتی نشود. با استفاده از روش‌هایی از جمله سونوگرافی، توموگرافی کامپیوتری آنژیوگرافی، آنژیوگرافی مغزی و آنژیوگرافی رزونانس مغناطیسی این مشکل قابل تشخیص است. در موارد شدیدِ تنگی شریان کاروتید و یا مواردی که منجر به علائم سکته مغزی می‌شوند، پزشک ممکن است روش جراحی اندارترکتومی کاروتید را برای حذف پلاک از شریان کاروتید پیشنهاد کند. در روش دیگر، جراح مغز و اعصاب ممکن است از روش استنت‌گذاری استفاده کند. انتخاب هر کدام از این روش‌ها با نظر پزشک است.

ترومبوز

ترومبوز، تشکیل لخته خون در داخل یکی از رگ‌های خونی یا محفظه قلب است. لخته‌ها می‌توانند جریان خون را در رگ‌های خونی مسدود کنند یا اینکه به جای دیگری از بدن منتقل شوند. اگر لخته در قسمت ریه‌ها یا مغز گیر کند، می‌تواند جریان خون به آن اندام‌ها را مختل کند و منجر به وضعیت اورژانسی تهدیدکننده زندگی شود. علائم ترومبوز بر اساس جایگاه لخته متفاوت است و می‌تواند شامل درد قفسه سینه، مشکلات تنفسی و تغییرات پوستی باشد. این بیماری جدی است و با گذشت زمان می‌تواند خطرناک‌تر شود و به سرعت به اورژانس پزشکی تبدیل شود.

دو نوع ترومبوز وجود دارد: ترومبوز شریانی، ترومبوز وریدی. عوامل خطر عبارتند از: آترواسکلروز، فیبریلاسیون دهلیزی، سن بالای 60 سال، اختلالات لخته شدن خون، سرطان، شیمی درمانی، دیابت، سابقه خانوادگی، انجام برخی از روش‌های جراحی، نارسایی قلبی، بیماری دریچه قلب، فشار خون بالا، کلسترول بالا، بیماری‌های التهابی یا خود ایمنی، چاقی، فلج یک پا، بارداری، حمله قلبی و… معاینات بالینی، روش‌های تصویربرداری و آزمایشات خون می‌توانند در تشخیص این بیماری کمک‌کننده باشند. درمان ترومبوز شامل مصرف داروها، استفاده از روش‌های کم‌تهاجمی و جراحی است. ترومبکتومی یکی از مستقیم‌ترین راه‌ها برای برداشتن لخته است. در این روش، جراحان از تکنیک‌های باز یا کم‌تهاجمی استفاده می‌کنند.

آمبولی

آمبولی ریه، وجود لخته خون در رگ‌های خونی ریه است و زمانی اتفاق می‌افتد که لخته در قسمت دیگری از بدن از طریق سیاهرگ‌ها به سمت ریه حرکت کند. آمبولی موجب محدود شدن جریان خون به ریه‌ها می‌شود و میزان اکسیژن ریه‌ها را کاهش و فشار خون را در شریان‌های ریوی افزایش می‌دهد. بدون درمان، آمبولی ریه می‌تواند باعث آسیب قلب یا ریه و حتی مرگ شود. اولین علائم آمبولی ریه معمولاً تنگی نفس و درد قفسه سینه است که با نفس عمیق بدتر می‌شود. علل آمبولی ریه عبارتند از: تجمع خون در قسمت خاصی از بدن، آسیب به ورید، مانند شکستگی یا جراحی، شرایط پزشکی دیگر، مانند بیماری قلبی عروقی، افزایش یا کاهش فاکتورهای لخته شدن خون، افزایش فاکتورهای انعقادی در برخی از انواع سرطان یا در برخی از افرادی که هورمون درمانی جایگزین یا قرص‌های ضدبارداری مصرف می‌کنند.

عوامل انعقادی غیرطبیعی نیز ممکن است در نتیجه اختلالات لخته شدن خون رخ دهند. آزمایش خون از جمله آزمایش D-dimer، آنژیوگرافی توموگرافی کامپیوتری، سونوگرافی پا برای شناسایی لخته‌های خون، اسکن ونتیلاسیون/پرفیوژن که نوعی اسکن هسته‌ای برای تشخیص لخته در ریه است، آنژیوگرافی ریه و اشعه ایکس قفسه سینه از جمله روش‌های تشخیصی آمبولی محسوب می‌شوند. درمان اصلی آمبولی ریه، استفاده از ضد انعقاد (رقیق‌کننده خون) است. بسته به شدت لخته و تأثیر آن بر سایر اندام‌ها مانند قلب، ممکن است درمان ترومبولیتیک، جراحی یا روش‌های مداخله‌ای برای بهبود جریان خون در شریان‌های ریوی انجام شود.

آنوریسم‌ها

آنوریسم، ناشی از ضعف یا انبساط رگ‌های خونی بزرگی است که خون اکسیژن‌دار را از قلب به سایر قسمت‌های بدن انتقال می‌دهند. در صورت ضعف ناحیه‌ای در دیواره شریان، نیروی پمپاژ خون می‌تواند منجر به برآمدگی یا آنوریسم شود. انواع مختلفی از آنوریسم وجود دارد از قبیل: آنوریسم آئورت شکمی، آنوریسم مغزی، آنوریسم آئورت توراسیک، آنوریسم کاروتید، آنوریسم پوپلیتئال، آنوریسم شریان مزانتریک و آنوریسم شریان طحالی. آنوریسم می‌تواند در بدو تولد و یا در هر مرحله از زندگی رخ دهد. اگرچه علت آنوریسم اغلب ناشناخته است، برخی از علل احتمالی آنوریسم عبارتند از: تنگ شدن رگ‌ها، سابقه خانوادگی آنوریسم، فشار خون بالا و آسیب به آئورت.

احساس سبکی مغز، ضربان سریع قلب، درد شدید و ناگهانی در سر، قفسه سینه، شکم یا کمر، عدم هوشیاری و به دنبال آن سردرد شدید، سرگیجه، مشکلات بلع، خستگی، حالت تهوع یا استفراغ، توده شکمی ضربان‌دار یا تورم در گردن و اختلالات بینایی از جمله علائمی است که فرد ممکن است به آن مبتلا شود. CT-scan، سونوگرافی و MRI آنژیوگرافی از جمله روش‌های تشخیصی این بیماری هستند. بسته به نوع، محل و اندازه آنوریسم، درمان می‌تواند شامل دارو و یا جراحی باشد. انواع جراحی ممکن است شامل: ترمیم آنوریسم اندوواسکولار، جراحی باز، کویلینگ اندوواسکولار، کلیپینگ میکروواسکولار و آمبولیزاسیون کاتتر باشد.

اختلالات خارج جمجمه

اختلالات خارج جمجمه‌ای شامل اختلالات ستون فقرات و اختلالات اعصاب محیطی است.

اختلالات ستون فقرات

دیسک گردن ، دیسک کمر ، سرخوردگی مهره کمری ، اسکولیوز ، تنگی کانال نخاعی کمر و تومورهای ستون فقرات از جمله اختلالات ستون فقرات محسوب می‌شوند. در صورتی که دارودرمانی، فیزیوتراپی و سایر روش‌های غیردارویی موثر عمل نکنند، آخرین گزینه درمانی، جراحی ستون فقرات خواهد بود. از جمله علل این نوع اختلالات، تغییر شکل مهره‌های ستون فقرات و مفاصل بین مهره‌ها به دلیل تنگ شدن مسیر کانال نخاعی و آسیب به طناب نخاعی است. از جمله علائمی که ممکن است فرد مبتلا به اختلالات ستون فقرات را درگیر کند شامل: درد در ناحیه ستون فقرات، درد در یک یا هر دو بازو، بی‌حسی و یا خواب رفتن بازوها و عدم هماهنگی بین اندام‌ها است. روش‌های جراحی از جمله میکرودیسکِکتومی کمر و میکرودیسککتومی آندوسکوپی برای درمان دیسک کمر و دیسککتومی و فیوژن قدامی رایج‌ترین روش‌های جراحی مورد استفاده برای اکثر دیسک‌های گردنی هستند.

فتق دیسک و تنگی کانال نخاعی

مشکلات ستون فقرات معمولاً توسط جراحان مغز و اعصاب درمان می‌شود. شایع‌ترین این موارد، مربوط به فتق دیسک و تنگی کانال نخاع است. دیسک‌ها به صورت بافت نرم، بین بدنه‌های مهره‌ای هستند که بلوک‌هایی از استخوان‌ها را به هم متصل می‌کنند و ستون فقرات را تشکیل می‌دهند. فتق دیسک اغلب در ستون فقرات گردنی و ستون فقرات کمری مشاهده می‌شود. هنگامی که دیسک فتق می‌کند، از طریق بافت‌های سخت‌تر بیرونی خود رانده می‌شود و به بافت‌های اطراف، عصب یا نخاع فشار وارد می‌کند. این فشار می‌تواند باعث آسیب و اختلال در عملکرد عصب یا نخاع شود. در ستون فقرات کمری، علائم می‌تواند شامل درد، بی‌حسی، ضعف یا فلج در یک یا هر دو پا شود. همچنین، می‌تواند باعث عدم کنترل مثانه و روده گردد. در ستون فقرات گردنی، فشار روی عصب می‌تواند علائم مشابهی ایجاد کند. اما، بازوها را درگیر می‌کند. اگر روی نخاع فشار وارد شود، پاها، مثانه و روده نیز می‌توانند درگیر شوند.

درمان فتق دیسک می‌تواند به صورت محافظه‌کارانه یا غیرجراحی باشد و در برخی موارد نیاز به جراحی است. درمان‌های محافظه‌کارانه ستون فقرات عبارتند از فیزیوتراپی، حرکات کششی، ورزش، داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی، تزریق استروئید اپیدورال که به صورت تزریق داروی ضدالتهابی استروئیدی به ستون فقرات است تا ثبات استخوان‌های ستون فقرات حفظ شود. گاهی اوقات، لازمه این کار، نیاز به فیوژن یا تثبیت ستون فقرات با استفاده از پیوند استخوان است. گاهی اوقات استفاده از دستگاه‌های فلزی برای قفل کردن استخوا‌ن‌ها به یکدیگر و تقویت همجوشی مفید است. اقدامات جراحی با استفاده از حداقل روش‌های تهاجمی از قبیل میکروسرجری و تکنیک‌های آندوسکوپی پیشرو هستند و به طور معمول مورد استفاده قرار می‌گیرند.

اختلالات اعصاب محیطی

اختلال عصبی محیطی جزو ناهنجاری عصب خارج از سیستم عصبی مرکزی یعنی مغز و نخاع است که به آن نوروپاتی نیز گفته می‌شود. اعصاب محیطی می‌توانند در هر نقطه‌ای از بدن دچار آسیب شوند؛ اما معمولاً در اثر فشار یا تروما هنگام عبور از کنار استخوان یا عبور از تونل آسیب می‌بینند. آزمایش‌های مربوط به اختلالات اعصاب محیطی شامل الکترومیوگرافی و سرعت‌های هدایت عصبی از جمله این موارد هستند. درمان اختلالات اعصاب محیطی معمولاً با جراحی و توسط جراحان مغز و اعصاب انجام می‌شود. هدف از انجام جراحی، برداشتن فشار عصب در محل فشرده‌سازی آن است. این جراحی معمولاً به عنوان روش جراحی جزئی در نظر گرفته می‌شود. قطع تروماتیک عصب، آسیب جدی‌تری است که نیاز به ترمیم جراحی دارد. نوروپاتی‌های دیگری نیز وجود دارند که با دیگر شرایط پزشکی مانند دیابت مرتبط هستند و با جراحی درمان نمی‌شوند.

سندرم تونل کارپال

سندرم تونل کارپال نوعی اختلال عصبی شایع است و زمانی رخ می‌دهد که عصب میانی که از ساعد تا کف دست کشیده شده است، در قسمت مچ دست تحت فشار قرار گیرد. عصب میانی و تاندون‌هایی که انگشتان دست را خم می‌کنند از تونل کارپال که گذرگاه باریک و سفت از رباط‌ها و استخوان‌ها در پایه دست است،  عبور می‌کنند. احساس بی‌حسی، ضعف، درد در قسمت دست، مچ دست و انگشتان از جمله علائم این نوع سندرم هستند. در برخی مواقع، ضخامت پوشش تاندون‌های تحریک‌شده یا تورم آن‌ها، تونل را باریک و عصب میانی را فشرده می‌کند. این نوع سندرم، شایع‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوروپاتی است که در آن یکی از اعصاب محیطی بدن تحت فشار قرار می‌گیرد. معاینات بالینی، تصویربرداری با اشعه ایکس، آزمایشات الکترودیاگنوستیک و یا تصویربرداری‌های تشخیصی از جمله روش‌های تشخیصی این نوع سندرم محسوب می‌شود. در صورتی که دارو و یا سایر روش‌های غیرجراحی موثر نباشند، تنها راهکار درمانی، جراحی است.

فشرده‌سازی عصب اولنار

عصب اولنار یکی از شاخه‌های عصبی شبکه بازویی است که از پشت و داخل بازو به سمت دست حرکت می‌کند. این عصب، انتقال سیگنال‌های الکتریکی را به ماهیچه‌های ساعد و دست بر عهده دارد و مسئول احساس در انگشتان چهارم و پنجم دست، بخشی از کف دست و قسمت زیرین ساعد است. فشرده شدن عصب اولنار می‌تواند باعث درد، بی‌حسی و گزگز در ساعد و انگشتان شود. در موارد شدید، ضعف و حساسیت در دست، حساسیت به سرما و مفصل آرنج و کاهش توده عضلانی مشاهده می‌شود. MRI و سونوگرافی، دو روش تشخیصی مهم در این اختلال محسوب می‌شوند. علت این مشکل، کشش طولانی‌مدت عصب با خم نگه داشتن کامل آرنج، اعمال فشار مستقیم روی عصب بر اثر تکیه دادن آرنج بر روی سطح جامد، تکیه دادن به فرمان در طول دوچرخه‌سواری طولانی‌مدت و… است.

دو نوع روش جراحی برای رهایش عصب اولنار وجود دارد: ایجاد برش در آرنج توسط جراح مغز و اعصاب برای رفع فشار عصبی و در برخی موارد انتقال عصب به قسمت داخلی بازو تا در موقعیت مناسب‌تری قرار گیرد. اگر فشرده شدن عصب اولنار در مچ دست باشد، جراح برای دسترسی به عصب برشی را در آن قسمت ایجاد می‌کند تا فشار در آن ناحیه رفع شود.